ديگرى متوقف خواهد بود زيرا فعل اختيارى بر اراده اش متوقف است . لذا تسلسل در اراده‌ها لازم مىآيد كه باطل است . پس اگر اراده وى از خداوند متعال باشد و براى بنده غير اختيارى ، فعل از آثار خداوند متعال خواهد بود نه از آثار بنده و قدرت او . زيرا حصول فعل به دنبال ارادهء قطعى ، جامع شرايط و مخلوق خداوند متعال كه بر انجام آن تعلق گرفته ، واجب است . بنابراين نه ارادهء بنده از آثار بنده است و نه حصول فعل به دنبال اراده ، بلكه از آثار خداوند متعال است و بس ! اشكال وارد بر اين سخن اين است كه عدم احتياج اراده به اراده ديگر دلالت ندارد كه اراده از افعال بنده كه مستند به قدرت او است ، نمىباشد . زيرا تأثير قدرت بنده در فعل ذاتا متوقف بر اراده نيست . از اينرو است كه فرد غافل و همينطور خوابيده به قدرت خود ، فعل انجام مىدهد ، بدون اينكه اراده اى داشته باشد . از اين جهت فعل مقدور ، اختيارى ناميده شده كه غالبا به اختيار و اراده نياز دارد . از اين امر ، توهم اشتراط سبق اراده در هر فعل مقدور پيش آمده كه اشتباه است . خلاصه اينكه فعل مقدور بنده دو نوع است : فعل خارجى مثل قيام و قعود و مانند آن ، و فعل ذهنى يعنى افعال قواى باطنى مثل اراده و علم و رضايت و كراهت و مانند آن ، افعال خارجى معمولا مسبوق به اراده است مگر به ندرت مثل فعل غافل و خوابيده و افعال ذهنى بر عكس ، به ندرت مسبوق به اراده است . تمام اين افعال مقدور و مفعول بنده است . از اينرو است كه از نظر عقلى و شرعى انسان مكلف به شناخت بوده ، رضاى به قضا بر او واجب است و در قرآن و روايات عفو و بخشش از نيت وارد شده است . خداوند مىفرمايد : * ( « ذلِكَ بِأَنَّ الله لَمْ يَكُ مُغَيِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ » ) * [1] ، * ( « بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً » ) * [2] ، * ( « فَطَوَّعَتْ لَه نَفْسُه قَتْلَ أَخِيه » ) * [3] و رسول خدا ( ص ) فرمود : « انما لكل امرى ما نوى » ، « نية المرء خير من عمله » .
بر اين مطلب كه اراده از افعال مستند به قدرت بنده است ، اين حقيقت گواهى مىدهد كه انسان به دنبال شناخت صلاح فعل مىگردد تا برايش ارادهء بر انجام آن به وجود آيد ولى فساد فعل را بعد از وجود اراده مىشناسد . لذا با شناخت فساد ، از اراده دست برمىدارد ، اگر چه پيش از شناخت ، اين اراده قطعى بود و چه بسا كه اين اراده فعلى باشد ولى مراد در آينده به وقوع پيوندد . پس قدرت بر اراده در هر دو مورد ، از قدرت بر اسباب اراده حاصل مىشود . ساير افعال قلب هم همينطور است . پس هر فعل

[1] . انفال / 53 .
[2] . يوسف / 18 .
[3] . مائده / 30 .

325