بنده نيست تا بتوان بدان استشهاد كرد و فعل بنده را با آن مقايسه نمود .
اگر منظورش از مقدمه اى كه مىگويد : هر ممكنى مقدور خداوند متعال است ، اين است كه هر ممكنى حتى افعال بندگان هم مصدر قدرت خداوند متعال است ، بايد دانست كه اين مصادره به مطلوب است و از امكان افعال بندگان كه در مقدمه اوّل تبيين شده ، تنها نياز افعال به مؤثر و جواز تأثير قدرت خداوند متعال در افعال لازم مىآيد و نه تأثير بالفعل قدرت خداوند در افعال بندگان . با اين بيان ، مقدمهء سوّم هم باطل مىشود .
زيرا اجتماع دو قدرت مؤثر لازم نمىآيد . چرا كه به نظر ما ، تأثير به جهت قدرت بنده است در فعل خود و قدرت خداوند متعال صلاحيت تأثير در آن را دارد ، اگر چه بر قدرت بنده غالب مىشود . به دليل سخافت اين دليل اشاعره است كه خواجه نصير الدين طوسى - ره - در تجريد الاعتقاد بدان اشاره نكرده است و فاضل قوشجى هم در شرح التجريد متعرض آن نشده است .
آنچه دربارهء مذهب معتزله گفته مبنى بر اينكه شبهه ، معتزله را وادار كرده تا مذهب پستى را انتخاب كنند . اين شبهه اثبات تعدد آفرينندگان غير از خداوند متعال در وجود است ، به انتقاد از خداوند سبحان منجر مىشود كه در قرآن فرموده است : * ( « فَتَبارَكَ الله أَحْسَنُ الْخالِقِينَ » ) * [1] . پيش از اين بيان كرديم كه آنچه پست است ، اثبات تعدد آفرينندگان مستقل به قدرت و تمام شئون افعال خويش است . امّا اثبات فاعلى غير از خداوند متعال كه اصل وجود و قدرتش از خداوند متعال بوده ، تمكن و فعل او نيز از مظاهر قدرت خداوند سبحان و توابع مخلوقيت بنده باشد ، از بهترين و كاملترين امور در اعتراف به قدرت لا يزال خداوند متعال و بهترين شيوهء تنزيه خداوند سبحان است . مگر نمىبينيد كه هر گاه بندگان سلطان كارى به كمك او انجام دهند ، مىگويند : آنان سلاطينى مثل اويند . مگر اين كار عيب در سلطنت سلطان است ، با اينكه استمداد آنان از سلطان همچون يارى گرفتن بندگان از خداوند متعال نيست . زيرا سلطان بندگان خود و قدرت يا هيچيك از صفات آنان را نيافريده است . پس چگونه عقيده به اينكه ما خود فاعل افعال خود هستيم ، پست و منافى با عظمت خداوند متعال است ؟ بدان كه خلق در لغت به معنى فعل و اختراع است . خداوند متعال مىفرمايد : * ( « وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ » ) * [2] ، * ( « وَتَخْلُقُونَ إِفْكاً » ) * [3] ، بلى ، آنچه كه به هنگام استعمال مطلق خلق به ذهن تبادر مىكند ،

[1] . مؤمنون / 14 .
[2] . مائده / 110 .
[3] . عنكبوت / 17 .

322