آفريده خداوند متعال است . پس چرا جايز نباشد كه بنده فاعل باشد و فعل آفريده خداوند متعال ؟ دليل اشاعره اين است : بنده به خودى خود ممكن است و هر ممكنى مقدور خداوند متعال است . زيرا چنانكه در جاى خود ثابت شده ، قدرت خداوند شموليت دارد . و هيچ چيزى از مقدورات خداوند به قدرت بنده ، واقع نمىشود زيرا اجتماع دو قدرت مؤثّر ، بنا به دليلى كه در جاى خود ثابت شده ، بر يك مقدور واحد ، ممتنع است . اين دليلى است كه اگر كسى بدقّت در آن انديشه كند ، درمىيابد كه مدعاى ما حق آشكار است . شكى نيست كه هر گاه قدرت قديم مستقل به ممكن برخورد كند ، آن را به وجود مىآورد و مجالى براى قدرت حادث باقى نمىماند . شبهه معتزله را وادار كرده تا مذهب پستى را انتخاب كنند . اين شبهه اثبات تعدد آفرينندگان غير از خداوند متعال در وجود است . اين اشتباه بزرگ و جسارت عظيمى است و اگر ميزان قباحت آن را انديشه كنيد ، بشدّت از آن روى گردان خواهيد شد . ما آن را در خلال اين مباحث براى شما - ان شاء الله تعالى - بيان خواهيم كرد .
معتزله و اماميهء پيرو آنان عقيده دارند كه افعال اختيارى بندگان تنها به قدرت بنده بطور مستقل و حتى از روى اختيار و بدون ايجاب صورت مىگيرد . آنان در انتخاب اين مذهب چند راه دارند . از آن جمله ، شيوهء ابو الحسين از مشايخ معتزلى است و اين مرد هم آن را ذكر كرده است و آن ادعاى ضرورت در ايجاد فعل بنده توسط خود او است .
وى پنداشته كه آگاهى بدان ضرورى است و نيازى به استدلال ندارد . بيان مطلب اينكه هر فاعلى در خود ، در مىيابد فرق بين حركات اختيارى و ارتعاشى ( لرزشى ) را و اينكه حركات اختيارى مستند است به انگيزه‌ها و اختيار خودش و اگر نبود اين انگيزه‌ها و اختيار ، چيزى از او صادر نمىشد ، بر خلاف حركات ارتعاشى كه اراده و انگيزه‌هاى بنده در آن دخالتى ندارد . ابو الحسين و اماميهء پيرو او انكار آن را سفسطه و مخالفت با ضرورت دانسته‌اند . بيشتر دلايل اين مرد در اين بحث مشتمل بر همين مطلب است .
پاسخ وى آنكه فرق بين افعال اختيارى و غير اختيارى ، ضرورى است ليكن اين فرق به وجود قدرت منضّم به اختيار در اوّلى و عدم قدرت در دوّم برمىگردد نه به تأثير قدرت در افعال اختيارى و عدم تأثير آن در غير اختيارى . حاصل مطلب اينكه ما افعال اختيارى را با قدرت ، مىيابيم و افعال اضطرارى را بدون قدرت ، و فرق بين اين دو بالضروره معلوم است . ليكن وجود قدرت با فعل اختيارى مستلزم تأثير قدرت در آن نيست . همين مطلب مورد نزاع است . آن فرقى كه ضرورت به آن حكم مىكند نفعى به حال مخالفين

320