اين حكم در عقل هر خردمندى و بلكه در دل كودكان و ديوانگان نهفته است ، شكى ندارد . اگر كسى ، كودكى را با سنگى بزند ، كودك پرت كنندهء سنگ را مذمت مىكند نه سنگ را و اگر نبود علم ضرورى كودك به اينكه پرت كننده فاعل است نه سنگ ، مذمت پرت كنندهء سنگ را ، و نه خود سنگ را ، نيكو نمىشمرد . حق اين حكم در حيوانات هم هست . ابو الهذيل مىگويد : « الاغ انسان از خود انسان عاقلتر است . زيرا اگر الاغ را بخواهى از يك نهر بزرگ عبور دهى و او را بزنى كه از نهر بگذرد ، اطاعت نخواهد كرد ، اما اگر از يك نهر كوچكى عبورش دهى ، عبور مىكند . زيرا الاغ بين آنچه كه بر انجام آن قادر است و آنچه كه توان انجام آن را ندارد ، فرق مىگذارد و بشرى كه بين اين دو فرق نمىگذارد ، الاغش از او عاقلتر است . » اشاعره با اين عقيده مخالفت كرده ، معتقدند كه مؤثرى جز خداوند متعال وجود ندارد . از اين عقيده چند امر محال لازم مىآيد كه بدين شرح است :
فضل مىگويد :
اشاعره عقيده دارند كه افعال اختيارى بندگان ، به قدرت خداوند متعال واقع شده ، خداوند آنها را ايجاد كرده است و قدرت بندگان تأثيرى در آنها ندارد ، بلكه عادت خداوند سبحان بر اين جارى شده كه در بنده قدرت و اختيارى به وجود آورد و هر گاه مانعى وجود نداشت ، فعل مقدور بنده را مقارن با آن دو ( قدرت و اختيار ) در بنده ايجاد كند . پس فعل بنده از نظر ابداع و احداث ، مخلوق خداوند متعال و از لحاظ كسب ، از آن بنده است . منظور از اينكه بنده ، فعل خود را كسب مىكند ، تقارن فعل با قدرت و اراده او است بدون اينكه تأثير يا دخالتى در وجود فعل غير از محل بودن براى فعل ، داشته باشد .
اين مذهب شيخ ابو الحسن اشعرى است . بر اساس مذهب وى ، افعال اختيارى بنده ، مخلوق خداوند متعال و مفعول بنده است ؛ بنده فاعل و كاسب فعل است و خداوند خالق و مبدع آن . اين حقيقت مذهب اشعرى است . پس نبايد متعلم گمان كند كه اشاعره نسبت فعل و كسب را از بنده نفى كرده‌اند تا اختلاف در اين باشد كه آيا بنده فاعل است يا نه ؟ چنانكه وى فعل را با عنوان ( ما فاعل كارهاى خود هستيم ) شروع كرد و اعتراضاتى را بر وى وارد كرد . ما هم عقيده داريم كه فاعل كارهاى خود هستيم . ليكن سؤال اين است كه آيا فعلى كه بدان متصف شديم ، مخلوق خود ما است يا خداوند آن را مقارن با قدرت و اختيارمان در ما آفريده و ايجاد كرده است ؟ فرض دوّم ، مطلب مورد نظر ما است و اين چيزى است كه عقل آن را بعيد نمىداند . سياه موصوف است به سياهى ، و سياهى

319