انجام فعل است - پيش آيد . و اگر اين مصالح و آثار مترتب بر افعال خداوند نبود ، هرگز از فاعل فعل اختيارى ، قابل تصور نبود . اين است مطلوب اشاعره نه نفى منافع اشياء و يا اينكه خداوند در موقع خلق چيزها ، بدانها علم نداشت . مثلا حكمت خلق جهان اقتضا كرد كه خورشيد ، روشنايى بخش آفريده شود و در روشنايى آن منافعى براى بندگان باشد . خداوند پيش از آفرينش خورشيد ، اين منافع مترتب آفرينش خورشيد را مىدانست و اين منافع را بر آن مترتب كرد بدون اينكه نيازمند به انگيزه اى براى آفرينش آن باشد . پس لازم نمىآيد كه اين منافع ، مقصود خداوند نباشد بلكه به معنى ملاحظه مصلحت و غايت مترتب بر اشياء مقصود خداوند است نه به معنى غرض موجب نقص خداوند .
من مىگويم :
اگر منظور فضل از اينكه گفت : خداوند مصالح را بر آنها مترتب كرد ؛ اين است كه از اين جهت خداوند مصالح را بر اشياء مترتب كرده كه مصالح اشياء و مقصود از آفرينش آنها ، است ، بايد بداند كه اين همان معناى غرض بودن آنها است اما اگر منظورش اين است كه از اين جهت خداوند مصالح را بر اشياء مترتب كرده كه به خودى خود مقصود است و نه از اين جهت كه غرض است ، در اين صورت خلق اشياء از عبث بودن خارج نشده است . از همين بيان اشكال وارد بر سخنى كه در آخر كلامش آورده ، معلوم مىشود . آنجا كه گفت : « بلكه به معنى ملاحظه مصلحت و غايت مترتب بر اشياء مقصود خداوند است » ، چه اگر منظورش از قصد و ملاحظه منافع ، مطلوبيت منافع باشد ، بايد بداند كه اين همان مطلوب ما است و اگر منظورش مجرد ملاحظه منافع است ، باز هم خلق چيزها را از عبث بودن ، خارج نمىكند . پوشيده نماند اينكه گفت : « پيش از آفرينش اشياء منافع را تدبير كرده است » اشتباه است . زيرا تدبير ، موقع خلق و تا هنگامى است كه باقى باشد اما پيش از آفرينش ، تدبير وجود ندارد . از سوى ديگر اگر منظورش از تدبير ، سنجش است ، بايد بداند كه خداوند نيازى به سنجش ندارد و هر گاه چيزى اراده كند ، مىگويد : باش . پس مىباشد : * ( « إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَه كُنْ فَيَكُونُ » ) * [1] .
اينكه گفت : « اگر علت غايى را از دست بدهيم قادر بر انجام فعل اختيارى نخواهيم بود » اشتباه ديگرى است كه مرتكب شده است . زيرا آنچه از اين گفته لازم مىآيد ، عبث

[1] يس / 82 .

289