< شعر > لا تمد حسن ابن عباد و ان هطلت كفاه بالجود سحا يخجل الديما فانها خطرات من وساوسه يعطى و يمنع لا بخلا و لا كرما < / شعر > وى بخشش فراوان ابن عباد را كه به قصد احسان و فضل صورت نمىگيرد ، كرم ندانسته در حق وى اجحاف و بى ادبى روا مىدارد .
آنچه كه فضل در فرض دوّم بيان كرد ، عين اعتقاد به غرض است . زيرا ارادهء نيكى رساندن به بنده ، عبارت است از قصد انگيزه و انگيزه هم همان غرض است .
مصنّف - طيب الله رمسه - مىگويد :
3 - تمام منافعى كه خداوند متعال قرار داده منوط به چيزهايى باشد كه مقصود و مطلوب ذات الهى نبوده بلكه آنها را عبث قرار داده ، بيهوده آفريده است . بر اين اساس نه آفرينش چشم براى ديدن ، آفرينش گوش براى شنيدن ، آفرينش زبان براى سخن گفتن ، آفرينش دست براى گرفتن چيزها و آفرينش پا براى راه رفتن نخواهد بود . همينطور است تمام اعضاى بدن انسان و اندام ساير حيوانات . نه آفرينش حرارت در آتش براى سوزاندن خواهد بود و نه آب براى سرد كردن . نه آفرينش خورشيد و ماه و ستارگان براى روشنى و نه شناخت شب و روز براى محاسبه زمان .
تمام اين امور باطل كننده اغراض حكمتها و مصالح مصلحتها خواهد بود . علم پزشكى را هم بطور كل باطل خواهد كرد . زيرا خداوند داروها را شفابخش نيافريده است . در علم هيئت و ساير علوم هم عبث لازم مىآيد - تعالى الله عن ذلك علوا كبيرا .
فضل مىگويد :
از اين گفتهء ما كه افعال خداوند متعال محكم و متقن و مشتمل است بر حكمتها و مصلحتهاى بىشمار كه به مخلوقات او بر مىگردد ، لازم نمىآيد كه منافع چيزها ، مقصود خداوند متعال نباشد بلكه خداوند حكيم است و چيزها را آفريده ، بر آنها مصالحى مترتّب گردانيده است ، پيش از آنكه چيزها را بيافريند ، آنها را تقدير و تدبير كرده است .
ليكن افعال خداوند همانند افعال ما محتاج علت غايى نيست . زيرا هر گاه ما علت غايى را از دست بدهيم ، قادر بر فعل اختيارى نخواهيم بود . در حالى كه خداوند متعال چنين نيست و اگر چنين باشد نقص و احتياج خداوند لازم خواهد آمد ، بلكه بر افعال خداوند آثار و مصالحى مترتب است بدون اينكه نقص احتياج به علت غايى - كه انگيزهء فاعل بر

288