از اين گذشته ، اشاعره چاره اى جز اعتقاد به غرض ندارند . زيرا آنان به حجيت قياس قائل هستند و اين عقيده كامل نمىشود مگر اينكه تكاليف كه از جمله افعال خداوند متعال است ، معلل به اغراض باشد ؛ يا از اين جهت كه علت در قياس ، غرض است - چنانكه معمولا چنين است - يا از اين جهت كه علت مستلزم غرض است . زيرا سببيت شيىء براى اينكه خداوند سبحان اختيارا بدان تكليف كند ، وجود غرضى را مىطلبد كه ملازم با آن علت است . در غير اين صورت چگونه ممكن است كه علت فعل خداوند يعنى تكليف ، شده باشد . به علاوه التزام به ثبوت علت براى يكى از افعال خداوند متعال اگر چه علت غايى نباشد ، مستلزم عقيده به صحت اغراض است .
زيرا نقض مفروض از جهت اين علت هم وارد مىشود . چون علت مىطلبد كه خداوند در فعل خود بدان نيازمند باشد . بنابراين بايد پذيرفت كه نياز به علت ، خواه علت غايى باشد يا نه ، موجب نقص خداوند نيست .
آنچه در پاسخ از عبث داده ، عين عبادت شرح مواقف است و از اين جهت مردود است كه فعل خالى از غرض ، عبث و لعب است ، اگر چه به خودى خود داراى مصلحت باشد .
ضرورت حكم مىكند كه اگر كسى ، فردى را اجير كند تا كارى را كه داراى مصلحت است ، انجام دهد ليكن به غرض رسيدن به آن مصلحت او را اجير نكرده باشد بلكه به گزاف و بدون هدفى براى خود و يا ديگران چنين كند ، عابث و لاعب خوانده مىشود . به علاوه اينكه گفت : « افعال خداوند محكم و متقن و مشتمل است بر حكمتها و مصلحتها » ، اگر منظورش اين بوده كه اين امرى است لازم ، بايد بداند كه بر اساس عقيده آنان كه مىگويند : نه چيزى بر خدا واجب است و نه چيزى از او قبيح ، درست نيست و اگر منظورش اين است كه امرى است اتفاقى ، پس چگونه خداوند را از لعب يعنى خلق بدون مصلحت منزه مىگرداند و آن را بر خداوند عيب مىداند ، در حالى كه بر خدا جايز مىداند ، چيزى بيافريند كه مصلحتى در آن نباشد ؟ !
مصنّف - رحمة الله تعالى - مىگويد :
2 - خداوند سبحان براى بندگان خود محسن ، منعم ، رحيم ، كريم و جواد نباشد .
تمامى اينها با نصوص قرآنى و اخبار متواتر از پيامبر ( ص ) و اجماع تمام مسلمانان و ديگران ، منافات دارد . چرا كه بين آنان در اتصاف خداوند سبحان به اين صفات آن هم اتصاف حقيقى نه مجازى ، اختلافى وجود ندارد . بيان لزوم اينكه : در صورتى احسان مصداق پيدا مىكند كه محسن ، به غرض احسان به كسى نفع رساند . اما اگر آن

286