اين گذشته ابقاى ابليس براى خودش هم مصلحت دارد تا بلكه توبه كند و از غضب و عقاب خداوند رهايى يابد . اين مطلب با جاودانگى شيطان در آتش كه در آيات از آن خبر داده است ، منافاتى ندارد . زيرا ممكن است ورود به آتش مشروط به عدم توبه باشد .
جاودانگى اهل آتش ، گذشته از اين كه فرع حكمت وعيد است ، براى مؤمنان هم مصلحت دارد . زيرا نعيم و سرور و شادمانى آنان در رهايى از امثال اينان افزوده ، موجب انتقال مؤمنان از دشمنانشان مىگردد . خداوند متعال مىفرمايد : * ( « فَالْيَوْمَ الَّذِينَ آمَنُوا مِنَ الْكُفَّارِ يَضْحَكُونَ » ) * [1] .
دليل خنده دار ديگرى از شيخ اشاعره ، ابو الحسن اشعرى نقل شده است . سيد سعيد ( ره ) آن را با ردّى از سيد معين الدين لائيجى شافعى در رساله اى كه آن را در تحقيق مسئله كلام تأليف نموده ، حكايت كرده است . او مىگويد :
بدان كه وى به مجرد اقتباس يك قياس بىاساس به عقيدهء جديدى رجوع مىكند با اينكه اين قياس با تصريحات قرآن و احاديث صحيح منافات دارد . مثل اينكه افعال خداوند معلل به اغراض نيست . دليل وى - چنانكه در كتابهايش بدان تصريح كرده - اين است : از اين عقيده لازم مىآيد كه پروردگار از شعور به خلق خود ، متأثر شود . در حالى كه شما مىدانيد هيچ عاقلى شكست ندارد كه علم خداوند به ممكنات و غايات مترتب بر آن ، صفت ذاتى است و فعل خداوند موقوف است بر يك صفت ذاتى . صفات ذاتى بسيارى است كه بر صفت زايدى مثل خود متوقف است . و حال اينكه بلند مرتبه است اقتدار پروردگار ما از اينكه به جهت شعورش به يك غايت ، همچون حيوانات در ذات اقدسش شوق و انفعالى حاصل آيد .
بهتر آن است كه در ردّ او گفته شود : اگر منظورش از تأثر خداوند متعال اين است كه خداوند منفعل مىشود ، بايد بداند كه اين از قول به غرض ، لازم نمىآيد و اگر منظورش اين است كه غرض ، انگيزهء خداوند در انجام فعل است ، بايد بداند كه اين همان مطلوب ما است و هيچ اشكالى هم ندارد .

[1] مصطففين / 34 .

285