من مىگويم :
آورديم كه خلق اختيارى يك چيز متوقف است بر رضايت دوستى آن . بنابر اينكه خداوند خالق تمام كارهاى قبيح و فساد و كفر است ، تكذيب دو آيه اوّل لازم مىآيد .
كما اينكه بنابراين عقيده ، لازم مىآيد كه تمامى آيات نفى كنندهء ظلم از خداوند متعال دروغ باشد . زيرا اگر خداوند ظلم مردم به يكديگر را خلق كرده است ، در حقيقت او ظالم است ، بعلاوه خداوند كه گناهان بندگان را آفريده است و آنان را به سبب آن شكنجه مىكند ، بالضروره بر آنان ظلم كرده است . همينطور تكذيب آيهء آخر هم لازم مىآيد . زيرا خداوند كه فحشا را آفريده ، درست نيست كه از امر بدان پيراسته باشد بلكه وقتى كه آن را آفريد و گفت : « باش » به منزلهء امر فاعل ، بدان است . اگر اشكال كنيد كه ظلم از خداى متعال نيست . زيرا او مالك مطلق است و در ملك خود تصرف نموده است ، مىگوييم : تصرف زيان آور و بدون سبب مالك در ملكى كه حيات و شعور دارد ، بالضروره ظلم بر ملك است . آيه كريمه * ( « وَما كانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرى بِظُلْمٍ وَأَهْلُها مُصْلِحُونَ » ) * [1] دليل بر آن است . زيرا آيه مباركه تصريح دارد كه هلاك مردمان آبادىاى كه صالح هستند ، ظلم است و حال اينكه تصرف در ملك خود ، است . از آنچه بيان كرديم روشن مىشود كه گمان خصم مبنى بر اينكه ظلم و رضاى به كفر و كارهاى قبيح را از خداوند متعال نفى مىكنند ، باطل است . از سوى ديگر اثبات رضاى خدا به كارهاى قبيح متوقف بر اين نيست كه به معنى اراده باشد . نه ما چنين عقيده اى داريم و نه احدى بدان قائل است . بلكه ما مىگوييم : فعل اختيارى بر اراده متوقف است و اراده موقوف است بر رضايت بدان . پس فعل متوقف است بر رضايت بر انجام آن .
گمان وى را مبنى بر اينكه خلق غير از فعل است ، پيش از اين باطل ساختيم . علاوه بر اينكه خلق يك چيز بالضروره متوقف است بر رضايت بدان و مستلزم اثبات ظلم براى خداى متعال ، اگر چه اين خلق ، فعل ناميده نشود . مصنّف را در اينكه به مثل اين پاسخهاى بىمعنى و مبتنى بر صرف اصطلاح يا مبتنى بر امورى ضرورى البطلان ، التفاتى نكرده ، هيچ ملامتى نيست .
پاسخ آنچه در اثبات شريك براى خداى سبحان به ما نسبت داد ، پيش از اين داده شد . متذكر مىشويم كه انجام افعال توسط ما ، از آثار قدرت خداوند متعال است . زيرا

[1] هود / 117 .

278