وى گفت : « آيا سزاوار اين است كه به او گفته شود : خداوند متعال در ازل متكلم به كلام نفسانى بوده ، اين كلام ، صفت ذات خدا است » اين بيان در مورد كلام خداوند از نظر آنان ، ناتمام است . بلكه بايد اين مطلب را نيز بدان اضافه مىكرد تا بيانگر نظر آنان دربارهء كلام خداوند باشد ، تكلم صفتى است مغاير با ساير صفات خداوند . در اينجا است كه جوينده معرفت در فهم معناى اين عبارت دچار تحيّر شده ، آن را غير معقول خواهد دانست و بلكه طلب را در ازل و ابد ، آنجا كه نه مطلوبى براى خدا است و نه چيزى از او طلب مىشود ، سفاهت خواهد خواند .
وى در ادامه در بيان عقيده شيعه درباره كلام خداوند مىگويد : « خداوند كلام را خلق كرده ولى خودش متكلم نيست . زيرا خالق كلام ، متكلم ناميده نمىشود . » اين بيان در مورد عقيدهء شيعه نادرست است . زيرا انتزاع صفت متكلم براى خدا ، از خلق كلام به وسيلهء او ، درست است . چرا كه نحوهء تلبس ذات به مبدأ ، چنانكه گذشت ، مختلف است .
از سوى ديگر اين مناقشه ، مناقشه لفظى در كلمه اى است كه در كتاب اثبات نشده است و نيز مستلزم آن نيست كه اطلاق آن را بر خداى متعال صحيح بدانيم . مطالب ديگرى نيز در اين باره هست كه پيش از اين بيان داشتيم .
اينكه گفت : « خداوند امر و نهى را بدون تقدير و ارادهء پيشين آفريده است » يك دروغ آشكار ديگر است . زيرا شيعه منكر تقدير و اراده پيشين نيست و از سوى ديگر اين عقيده كه صفات خداوند زايد بر ذات نيست ، مستلزم عدم اراده ازلى منتزع از ذات خداوند مثل علم و قدرت و حيات ازلى نمىباشد بلكه همانطور كه اشاعره عقيده دارند ، مراد ( آنچه اراده خداوند بدان تعلق گرفته ) به وقت خود بتأخير مىافتد .
اينكه گفت : « آيا سزاوار اين است كه بگوييم : خداوند در روز قيامت ديده مىشود ، . . .
تا آنجا كه گفت : ليكن اين رؤيت همانطور كه خواهيد ديد ، رؤيت بدون كيفيت است « از دو جهت مستلزم انكار شنونده است :
جهت اوّل - اگر خداوند قابل رؤيت است ، پس چرا در دنيا ديده نمىشود ، در حالى كه رؤيت خدا در دنيا براى حصول يقين وجدانى شايسته تر است . اينجا است كه شنونده خواهان رؤيت خدا در دنيا مىشود ولى گوينده در حيرت قرار مىگيرد كه چه بگويد .
جهت دوّم - براى رؤيت بدون كيفيت ، معناى معقولى قابل تصور نيست . آرى در اينجا ، اين بيچارهء سرگردان از دينى كه عقايد غير معقولى دارد ، متنفر مىشود و به جاى

256