جسارت بزرگى است بر جلال و قدس پروردگار . زيرا اگر دست خدا بسته باشد با قصور از فعل تناسب دارد نه با پيراستگى از آن يا جور و ستم مثل عذاب بىگناه و تكليف بما لا يطاق ، تا ممتنع بالغير باشد ؛ هر چند كه خداى سبحان از هر كس بر انجام آن تواناتر است . پس بنابر نظر خصم ، از آنجايى كه خداوند خود را چنين توصيف كرده كه بر بندگان ستم نمىكند ، معنايش اين خواهد بود كه دست خدا بسته است و دليلى در ارتكاب اين دروغ زشت ندارد مگر براى يارى دين اسلاف خود .
سخن فضل كه گفت : « بر او واجب است كه خير را دوست بدارد . او خالق خير است و شرّ را نيافريد ، بله شرّ فاعلهايى غير از خدا دارد » دليل بر نادانى ننگ آور او است . زيرا ما معتقديم كه بندگان فاعل افعال خير و شر خويش هستند . پس جدايى بين خير و شرّ و انتساب افعال خير به خدا و انتساب افعال شر به افراد بىمعنى است .
اينكه گفت : « آيا سزاوار اين است كه به او گفته شود : خداوند متعال شبيه اشيا نيست ولى صفاتى دارد كه براى شناخت آن مىتوانيد از صفات خود كمك بگيريد » گذشته از اينكه ظاهرا عدم مشابهت ، بين هر دو مذهب مشترك است ، با اين عقيده كه صفات خدا را از صفات بشر مىگيريم ، قابل جمع نيست . زيرا كمك گرفتن از يك صفت براى شناخت صفت ديگر مقتضى مشابهت بين آن دو بوده ، و لازم مىآيد كه هر دو موصوف ، مشابه هم باشند . زيرا اقتضاى دو ذات براى دو امر مشابه دليل بر تشابه آن دو ذات است .
پس معنى ندارد كه گفته شود : خداوند شبيه چيزها نيست .
اگر منظورش از اينكه گفت : « يا اينكه بگوييم : خداوند صفتى ندارد . » اين است كه خداوند صفتى زايد بر ذات و مغاير با خود از لحاظ وجودى ، ندارد ، بايد دانست كه اين عقيده ما است و سخن حق صريح نيز همين است و اگر منظورش انتفاى علم از خداوند به معناى انكشاف چيزها براى خداوند و انتفاى قدرت و ساير صفات از خداوند است ، بايد بداند كه از نظر ما باطل است . زيرا خود ذات خداوند مصدر آثار علم و قدرت و اراده و ساير صفات است بدون اينكه به صفات مغاير با خود نيازى داشته باشد . پس در نيازمندى به ديگران در صدور آثار ، شبيه مخلوقات خويش نيست . البته از آنجايى كه ذات اقدس پروردگار ، منشأ آثار صفات است ، درست خواهد بود كه برايش وصف حىّ ، قادر ، عالم و ديگر صفات انتزاع شود . پس خداى سبحان در ازل و ابد حىّ ، قادر و عالم است . اين معناى روشنى است كه كسى در فهم آن حيران نمىشود مگر آنكه از ادراك تهى باشد .

255