ديديد و شناختيد ، از آنچه مىكند ، اگر دليل آن مخفى بماند ، مورد سؤال واقع نمىشود ، نه اينكه از آنچه مىكند ، مورد سؤال واقع نمىشود اگر چه كارش با رحمت ، عدالت و حكمت منافات داشته باشد .
اينكه خصم گفت : « بندگان از هر آنچه انجام دهند ، باز خواست مىشوند . » بر حيرت مشرك متحير خواهد افزود . زيرا وقتى كه گفته شد : افعال بندگان ، آفريدهء خدا است ، ديگر براى مسئول بودن آنان در مقابل چيزى كه اصلا تأثيرى در انجام آن ندارند ، دليلى وجود نخواهد داشت . آنچه كه بر اين حيرت مىافزايد ، اين سخن وى است كه مىگويد :
خدا از انجام افعال قبيح منزّه است . زيرا اصلا نسبت به خدا قبيحى وجود ندارد ؛ چگونه فعل قبيح در حق خدا ، قبيح نيست و حال اينكه خدا در پيراستگى از فعل قبيح ، سزاوارتر است ؟ ! اگر اين گفته وى درست باشد كه : « ما به قضاى خدا راضى هستيم » بايد دانست كه اين گفته بين دو مذهب مشترك است . ليكن با اضافه به دنباله سخن وى يعنى : و قضا غير از مقضى است ، شنونده را شگفت زده مىكند كه منظورش از وجوب رضا به قضاى خدا بدون رضايت از مقضى چيست ؟ در حالى كه رضاى به يكى ، از رضاى به ديگرى جدا شدنى نيست .
تقرير وى از مذهب اماميه ، آنجا كه گفت : « خدايى كه تو را به سوى او مىخوانيم شريكانى در آفرينش دارد . » تلبيس آشكار است . زيرا اسناد افعال بندگان به خود آنان مستلزم شركت در آفرينش نيست ؛ چنانكه اگر ملكيت و قدرت را به بندگان نسبت دهيم ، بلكه اين يكى از جلوه‌هاى قدرت ربانى و توابع عبوديت است . زيرا خداوند متعال به ما قدرت انجام كارها و اختيار داده و در اين باره از خود قدرتى نداريم . پس كارها و افعال خود را با ارادهء خويش و در عين احتياج كامل در هر آن به او ، انجام مىدهيم . اين است آفرينش شگفت كه خداوند چيزى بيافريند كه آثارى از خود بجا گذارد بدون اينكه كوچكترين مباشرتى در آن اثر داشته و يا به مؤثر نيازمند باشد . بلكه اين به دليل نزاهت و پيراستگى خدا از انجام كارهاى زشت است و حكمت پروردگارى در دادن قدرت و اختيار به بنده . اين مبالغه در قدرت خداى متعال و پيرايش ذات بارى متعال از فعل قبيح است .
اينكه به شيعه نسبت داد كه مىگويند : « او موجب است ليكن تصرف ارادى و اختيارى در كائنات ندارد » يك دروغ بسيار آشكار است . زيرا عدليه معتقدند كه خداوند

252