بلكه هنگام آفرينش و به وجود آوردن آنها هم نبوده است و اگر منظورش اين است كه خداوند آنها را سنجيده و چگونگى آفرينش آنها را مرتّب كرده است ، اين هم باطل است . زيرا خداوند از سنجش جهان به هر چيز در ازل بىنياز است : بلكه هر گاه چيزى را اراده كند ، مىگويد : باش ، پس مىباشد . بدون اينكه به تفكَّر نيازمند باشد . اينكه گفت :
« سپس آنان را آفريد و امر كرد و نهى فرمود . » اين سخن هم در مقام برترى جويى بىربط است ، زيرا همه بدان عقيده دارند .
اينكه گفت : « افعال خدا بر اساس حكمت است و صواب ، نه فعل او قبيح است و نه . . . » ؛ از مطالبى است كه خلاف ظاهر آن اراده شده است . ظاهر آن تنزيه و خير است ليكن هيچ فايده اى ندارد . زيرا وقتى كه به صراحت به مشرك گفته شود : از جمله افعال خدا ، زنا است و لواط و ظلم و ستم مردمان بر يكديگر ، فساد در زمين و تمامى فتنه‌ها ، حتما جزم پيدا خواهد كرد كه هيچ حكمت و صوابى در اين افعال وجود ندارد . همينطور است آنجا كه گفت : « و نه چيزى بر او واجب . » زيرا وقتى كه مشرك فهميد كه مقصود از اين كلام آن است كه رحمت و پاداش بنده در قبال طاعت و كارهاى پسنديده بر خدا واجب نيست و جايز است كه بندهء مطيع و نيكوكار بىگناه را شكنجه و عذاب كند ، قطعا صلاحيت خدا براى ربوبيت را منكر خواهد شد و به بىعدالتى و بى حكمتى آن قضاوت خواهد كرد و در گرايش به مسلمانى بر فرض اينكه آن را هم بر حق بداند فايده اى كه موجب به زحمت انداختن نفس در پيروى از احكام آن شود ، نخواهد يافت .
همينطور است در مورد اين سخن او كه گفت : « هر آنچه در ميان بندگان انجام مىدهد از قبيل اعطاى ثواب و اجراى عقاب ، تصرف در ملك خود او است ، ظلم و ستم از او تصور نمىشود . از آنچه مىكند ، مورد پرسش قرار نمىگيرد ، » زيرا اگر مشرك بداند كه منظور اين است كه عقاب كسى كه به خدا ايمان آورده و تمام عمر ، عبادت او را كرده و ابدا گناهى از وى سر نزده و ثواب كسى كه به او كفر ورزيده ، تمام عمر خدا را ناسزا گفته و معصيت نموده است ، جايز است و خدا از اين رفتار مورد پرسش قرار نمىگيرد ، قطعا حكم خواهد كرد كه اين تجويز ، تجويز جور و ستم و سفاهت خداى سبحان است و زبان به اعتراض گشوده ، خواهان پاسخ از اين عمل غريب خواهد گشت . معنى آيهء مباركهء * ( « لا يُسْئَلُ عَمَّا يَفْعَلُ » ) * [1] بنابر مذهب عدل اين است كه حال كه عدل و حكمت خداى را

[1] انبياء / 23 .

251