من مىگويم :
پوشيده نماند كه وى در مذهب خود پنهانكارى نموده هر گونه كه خواست آن را پوشانيد و حقايق مذهب اماميه را وارونه جلوه داد و آن را در هم آميخت و بىشرمانه - چنانكه خواهيد ديد - به افترا و بهتان روى آورد . فضل به پيروى از هواى نفس و در تعصب از دين اسلاف خويش ، شرطى را كه در صدد صدق و انصاف با خود كرده بود زير پا گذارد . ما به يارى خداوند متعال خواهيم كوشيد تا از حقايق پرده برداريم و صفا را به آينه حق بازگردانيم .
آنچه در تقرير مذهب اشاعره ، در ابتداى بحث خود آورد و بيان داشت كه خداوند آفرينندهء همه چيز است ، اوّلين مطلبى است كه وارونه بيان كرده است زيرا مورد نزاع ، افعال بندگان است و اينكه آيا اين افعال آفريدهء خدا است يا آفريده بندگان ؟ ! پس بر او لازم بود كه بر اين مطلب تأكيد كند تا وضع دو مذهب روشن شود و آنچه كه وى گفته و ذهن را به جاى ديگرى كشانده ، در اين باره كافى نيست . پس شايسته است كه به آن مشرك حيران گفته شود خداوند متعال خالق و آفريننده همه چيز حتى زنا ، لواط ، كذب ، ظلم ، چپاول ، دزدى ، قتل و مانند آن است . بدون ترديد ، اينجا است كه از آن كراهت داشته ، به تكذيب آن مىپرداخت و آن را با وجدان خود در منافات مىبيند . زيرا مىبيند كه خودش فاعل كار خويش است . اگر به او گفته شود كه همان شركى هم كه تو الآن برآنى ، آفريده خدا است ، در پاسخ خواهد گفت : پس اين دليل رضايت خدا است زيرا فعل اختيارى بدون رضايت فاعل از او سر نمىزند ، پس انگيزه اى در عدول از شرك ندارم . اگر در تشويق و ترغيب وى تلاش و كوشش كنند و سعى نمايند كه او را قانع سازند ، خواهد گفت : چرا از مذهب خود خارج شده‌ايد ، زيرا به گمان شما من فعلى ندارم و خالق شرك من خدا است ، پس او را راضى كنيد نه من را . همينطور است ساير بخشهايى كه به اين مطلب مربوط مىشود . آنچه اشكال را افزون مىكند ، اين گفتهء وى است كه : او است فاعل مختار . زيرا از نظر آنان خداوند سبحان موجب صفات خويش است پس مختار على الاطلاق نخواهد بود . خلاصه اينكه تمام اين بخشها جز آنچه مربوط است به افعال بندگان ، بين دو مذهب مشترك است . آنان در مورد افعال بندگان هم خداوند را فاعل مىدانند . پس ذكر آن در مقام برترى جويى بىمعنا است .
اينكه گفت : « خداوند امور كائنات را در ازل تدبير كرده است » اگر منظورش اين است كه آنها را بر اساس موازين و شئونات آنها در آورده است بايد دانست كه اين نه تنها در ازل

250