آيا اين سزاوار است كه به او گفته شود : هر آنچه در عالم جريان دارد ، تقدير و ارادهء خدا است ، ليكن خير و طاعت به رضايت و حبّ خدا ، و شرّ و معصيت به غير رضايت او است ؛ يا اينكه بگوييم : دست خدا بسته است ، بر او واجب است كه خير را دوست بدارد . او خالق خير است و شر را نيافريده بلكه شر ، فاعلهايى غير از خدا دارد و در نتيجه خداوند در ملك خود و تصرف در آن شريكانى دارد ؟ ! آيا سزاوار اين است كه به او گفته شود : خداوند متعال شبيه اشيا نيست ولى صفاتى دارد كه براى شناخت آن مىتوان از صفات خود كمك گرفت ليكن صفات ما حادث است و صفات خدا قديم ؛ يا اينكه بگوييم : خداوند هيچ صفتى ندارد و جايز نيست كه صفاتش را از صفات كمال بشناسيم ؟
آيا سزاوار اين است كه به او گفته شود : خداوند متعال عالم است به علم ازلى ، قادر است به قدرت ازلى ، حىّ است به حيات سرمدى ، متكلم است به كلام ازلى يا اينكه گفته شود : تمام اين صفات از خداوند سلب شده است ! نه علم دارد و نه قدرت . بلكه اين ذات خدا است كه همهء چيز را بدون علم ، مىداند ؟ در اينجا است كه اين مسكين بيچارهء حيران و سرگردان مىپرسد : چگونه بدون علم مىداند و چگونه بدون قدرت ، قادر است ؟
آيا سزاوار اين است كه به او گفته شود : خداوند متعال در ازل متكلم به كلام نفسانى بوده و اين كلام ، صفت ذات او است و پس از اينكه خلق را آفريد ، با آن كلام پيامبران را خطاب كرد و مردمان را امر و نهى ؛ يا اينكه به او گفته شود : خداوند كلام را آفريده ولى خودش متكلم نيست . زيرا خالق كلام ، متكلم ناميده نمىشود . خداوند امر و نهى را پس از خلق و بدون اراده و تقدير پيشين ، آفريده است ؟ ! آيا سزاوار اين است كه بگوييم : خداوند متعال در روز قيامت براى بندگانش قابل رؤيت خواهد بود تا شور و شعف وى در عبادت پروردگارش افزون شود ، با اميد به اينكه در روز قيامت به خداى خود نظاره كند ليكن اين رؤيت - همانگونه كه مىدانيد و خواهيد ديد - بدون كيفيت است . يا اينكه گفته شود : به اين پروردگار ، نه در دنيا نظر مىشود و نه در آخرت ؟ و نه مىتوان در دنيا او را ديد و نه در آخرت ؟ ! آيا سزاوار اين است كه گفته شود : پيامبران خداوند متعال ، گرامى و معصوم از كذب و ارتكاب گناهان كبيره ، مىباشند ليكن آنان بشرند و از امكان وقوع در گناهان صغيره ، در امان نيستند . اگر از شما گناهى كوچك سرزند ، از عفو و كرم خداوند مأيوس مباشيد چرا

248