در كائنات شريكى ندارد ، برگى فرو نمىافتد و مورچه اى به حركت در نمىآيد مگر به حكم و اراده و قضا و قدر او . امور كائنات را در ازل تدبير كرده است . آنچه را كه جارى است و آنچه كه از كائنات صادر مىشود ، همه را پيش از آنكه خلق كند و به وجود آورد ، مقدّر كرده است ، آنگاه آنان را آفريد و امر كرد و نهى فرمود . افعال خدا بر اساس حكمت است و صواب ، نه فعل او قبيح است و نه چيزى بر او واجب . هر آنچه كه دربارهء بندگان انجام مىدهد از قبيل اعطاى ثواب و اجراى عقاب ، تصرف در ملك خود او است . ظلم و ستم از او ، تصور نمىشود . از آنچه مىكند ، مورد پرسش قرار نمىگيرد در حالى كه بندگان از هر آنچه انجام مىدهند ، باز خواست مىشوند . او از انجام افعال قبيح منزّه است . زيرا هيچ فعل قبيحى نسبت به او وجود ندارد . ما به قضاى او راضى هستيم و نيز قضا غير از مقضى است .
آيا سزاوار اين است يا اينكه گفته شود : معبودى كه تو را به سوى او مىخوانيم شريكانى در آفرينش دارد . تو خالق افعال خويش و مردمان خالق افعال خويشند . او موجب است ليكن تصرف ارادى و اختيارى در كائنات ندارد ، بلكه همچون آتش است كه هر گاه با هيزم برخورد كند ، آتش سوزى حتما صورت مىپذيرد . بنده ، اگر كار نيكى انجام دهد ، واجب است بر او ثواب و اين كار نيك ، دينى است بر عهدهء خدا كه بر او واجب است در ازاى آن ، پاداش نيك دهد و هر گاه عمل زشت انجام دهد ، واجب است بر او عقاب وى . حق ندارد كه بر بنده خود تفضّل كند و او را ببخشايد و به فضل خود از گناه وى درگذرد ، بلكه بر او واجب است كه او را مجازات كند ، چنانكه بر آتش ، سوزاندن واجب است . او جهان را آفريده بدون اينكه پيش از آن قضاى خدا و علم پروردگار به آن تعلق گرفته باشد بلكه چيزها را بطور اتفاقى مىآفريند و در آفرينش هم شريكانى دارد . هم او خلق مىكند و هم مردمان .
آيا سزاوار اين است كه به او گفته شود : از مطالب مربوط به دين ما اين است كه خداوند متعال حاكم و قادر مختار است ، مردم را هر گونه بخواهد تكليف مىكند . زيرا در ملك خود تصرف مىكند و هر گاه بخواهد آنان را به قدر توانشان مكلف مىكند . جايز است و ممتنع نيست كه مردم را بيش از توانشان تكليف نمايد . ليكن به فضل و كرم خود ، مردم را فوق توانشان تكليف نكرده و اين امر واقع نشده است ؛ يا اينكه گفته شود : بر خدا واجب است كه مردم را بر حسب توان آنان تكليف كند و حق تصرف در آنان را ندارد و تكليف بر حسب آنچه كه اراده كرده ، بر او ممتنع است ؟

247