نهى فرموده است . در مقابل ، اهل تشبيه مىگويند : خدا شبيه خلق خويش داراى اعضا و جوارح است . از ازل هم آمر بوده و هم ناهى و على الدوام به دوام ذات خود ، تا پس از خرابى جهان و پس از حشر و نشر ، آن چنان خواهد بود ؛ اين عقيده در مورد امر و نهى و دوام آن دو ، عقيده اشاعره هم هست . اشاعره نيز گفته‌اند : خداوند متعال قادر ، عالم ، زنده و . . . است . صفات خدا ، قديم است نه عين خدا است و نه غير آن و نه جزء آن . اگر اين صفات نبود ، خداوند ، قادر ، عالم و زنده نبود .
فضل مىگويد :
پاسخ بيشتر مطالبى كه در اين فصل آمده ، پيش از اين به بهترين وجه ، چنان داده شد كه شكى براى احدى باقى نماند . آنچه در اين فصل آمده ولى پيش از اين پاسخ داده نشد ، مطلبى است كه دربارهء امر و نهى گفته است و اينكه اشاعره به دوام آن دو قائل هستند . پاسخ اين است : از آنجا كه اشاعره به كلام نفسانى قائل هستند و كلام صفتى است براى ذات خداوند متعال ؛ لازم مىآيد كه اين صفت ازلى و ابدى باشد . و چون كلام مشتمل است بر امر و نهى ، امر و نهى در كلام نفسانى ، ابدى و ازلى است . امّا لازم نمىآيد كه خدا پيش از وجود خطاب و مخاطبان ، بالفعل آمر وناهى باشد تا سفاهت لازم آيد - چنانكه پيش از اين آمد - بلكه كلام چنان است كه اگر به هنگام تلفظ ، خطاب بدان تعلق گيرد ، متكلم آمر وناهى خواهد بود ، لكن اين فرع اثبات كلام نفسانى است . پس به نظر شما چه غرابتى در اين كلام وجود دارد ؟ !
من مىگويم :
بطلان پاسخهاى وى را پيش از اين دانستيد . از همان مطالب ، بطلان اين پاسخ وى هم روشن مىشود . من نمىدانم چرا به عدم خطاب در ازل و قدم ، ملتزم شده است . در حالى كه آنان خطاب معدوم را جايز دانسته و مىگويند : چيزى از خداوند قبيح نيست .
بلى ، چون متوجه شده است كه خطاب معدوم بالضروره سفاهت است ، به عدم خطاب ملتزم شده است ، غافل از اينكه مذهبش آن را اجازه داده است و اگر متوجه آن مىشد ، حتما در نفى سفاهت به مكابره مىپرداخت ، چنانكه در نفى امر و نهى فعلى راه مكابره در پيش گرفت ، در حالى كه به ثبوت امر و نهى نفسانى ملتزم است . وى فراموش كرده كه كلام نفسانى مدلول كلام فعلى است و در ثبوت امر و نهى نفسانى بدون خطاب مكابره كرده ، با اينكه مىداند امر و نهى نفسانى بدون خطاب صورت نمىگيرد .

240