به جهت مفهوم آن مثل خلق اجسام ، يا ممتنع نباشد ، بدين معنى كه از جنس چيزى باشد كه بدان تعلق مىگيرد مثل حمل كوه و پرواز به آسمان و مثالهايى كه اين مرد مزخرف گو آورده ؛ اشاعره اين مرتبه ما لا يطاق را جايز مىدانند ، اگر چه بطور استقرا واقع نشده باشد و به دليل آيهء كريمهء * ( « لا يُكَلِّفُ الله نَفْساً إِلَّا وُسْعَها » ) * [1] ، پيش از اين معناى اين تجويز را بيان كرديم .
من مىگويم :
نمىدانم چگونه بحث با اينان واقع مىشود . چرا كه هر گاه نزاع به مقدمات ضرورى برسد ، ديگر ادامه نمىيابد و منقطع مىشود ، در حالى كه اينان نزاع خود را در ضروريات قرار داده‌اند . اى كاش مىدانستم اگر عقل به امتناع تكليف ما لا يطاق حكم نكند و جايز بداند كه خداى متعال بنده را از فعل نهى كند و او را در آن مضطر بيافريند و باز وى را به خاطر اين فعل عقاب كند ، پس چه چيزى را عقل درك مىكند ؟ ! گفته‌اند : نظَّام و نجّار با هم به مناظره پرداختند . نجّار گفت : چرا از اينكه خدا بندگان خود را مكلف بما لا يطاق گرداند ، دفاع مىكند ؟ نظام سكوت كرد . از او پرسيدند : چرا ساكت شدى ؟ گفت مىخواستم با مناظره ، او را به عقيده به تكليف بما لا يطاق ملزم كنم .
پس اگر بدان ملتزم باشد ولى بدان معتقد نباشد ، پس به چه چيزى او را ملزم كنم .
همانطور كه ديديد و خواهيد ديد ، بيشتر مسائل كتاب از اين باب است . شما را همين بس كه اينان انكار كرده‌اند كه چيزى بر خدا واجب باشد . پس اگر چيزى بر خدا و بر اساس عدل ، حكمت و رحمت خداوندگارى واجب نباشد ، پس چه خدايى ؟ ! در اين صورت وضع دنيا و آخرت چگونه خواهد بود ؟ ! از همين نوع است : تجويز اين مطلب كه خداوند چيزى انجام دهد كه نه در آن غرض و غايت است و نه عدل و حكمت ، مثل تكليف ما لا يطاق - تعالى الله عن ذلك .
از اينكه گفت : « در حالى كه مىبايست بدان عقيده داشته باشند . زيرا خداوند از ايمان نياوردن ابو لهب خبر داده است . » چنين پاسخ داده مىشود كه خداوند خبر داده است كه ابو لهب ، به آتش دوزخ در خواهد افتاد ، و اين مستلزم كفر نيست . زيرا عذاب مسلمان فاسق هم جايز است . بهتر اين بود كه بگويد : خداوند سبحان به پيامبرش ( ص ) خبر داده است كه : * ( « وَما أَكْثَرُ النَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِينَ » ) * [2] . از قبيل اين آيه در قرآن فراوان است . با

[1] بقره / 286 .
[2] يوسف / 103 .

231