بالضروره انكار بر محلى كه اصلا اثرى ندارد ، گزاف است و عقل آن را نمىپسندد . حق اين است كه انكار بر فاعل مؤثر واقع شود . همينطور است در مورد آيهء مباركهء * ( « وَما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ يُؤْمِنُوا » ، [1] زيرا چگونه آنها را تكذيب مىكند در حالى كه خود ، آنان را منع كرده است ؟ !
مصنّف - عطَّر الله ثراه - مىگويد :
اماميه عقيده دارند كه خداوند متعال هيچ چيز را بيهوده نيافريده است بلكه افعال خدا از روى غرض و بنابر مصلحت است . اگر مريض مىكند براى مصالح بندگان است و در عوض به آنان ثواب مىدهد به گونه اى كه عبث و ظلم را منتفى مىگرداند . اشاعره عقيده دارند كه : جايز نيست خداوند چيزى را از روى غرض و به دليل مصلحت انجام دهد . بندگان را بدون غرض و مصلحت عذاب مىكند . حتى جايز است كه خلقى را جاودانه در آتش بيافريند بدون در نظر گرفتن اينكه معصيت كرده باشند يا نه !
فضل مىگويد :
مذهب اشاعره اين است كه افعال خداوند متعال معلل به اغراض نيست . آنان مىگويند : تعليل افعال خداوند به هيچ يك از اغراض جايز نيست . اين مطلب در مباحث بعدى خواهد آمد . در اين باره جمهور حكما و الهيّون با اشاعره موافق هستند . خدا آنچه را كه مىخواهد ، انجام مىدهد و به آنچه اراده كند ، حكم مىكند . اگر جاودانى بودن بندگانش را در آتش بخواهد ، خواهد كرد كه اوست مطاع و حكم . عصيان تأثيرى در افعال او ندارد بلكه او مؤثر على الاطلاق است .
من مىگويم :
در سخن وى مطلبى نيست مگر تصديق كلام مصنّف در آنچه كه از آنان حكايت كرد و التزام به نسبت دادن آنچه را كه انسان با وجدان نمىپسندد ، به عدل خداى رحمان . آنان كه جايز دانسته‌اند خداوند بندگانش را بدون غرض و مصلحت عذاب كند و بدون غرض و غايت در آتش جاودانه بدارد ، حتما جايز مىدانند كه خدا از بيهوده كاران و ستمگرترين ستمگران باشد . اى كاش مىدانستم چه چيزى اين عقايد ستمكارانه و پر از فجور را در حق خالق خود در تبعيت از انسانى كه اشتباهاتش بيشتر از كارهاى صوابش است نيكو جلوه داده است ؟ !

[1] اسراء / 94 .

228