عقيدهء خود استدلال كرده‌اند از اين جهت كه مشتمل است بر عموم و نيز انكار كسى كه مثل خلق خدا ، خلق كند . از اين استدلال چنين پاسخ مىدهم : اين آيهء مباركه به عنوان حجت بر كافران آمده است . پس اگر از آن عموميت افعال بندگان اراده شود ، حجت به نفع كافران منقلب خواهد شد . زيرا اگر خدا خالق شرك آنان باشد ديگر تكذيب آنان به دليل شرك بىمعنى خواهد بود و حق خواهند داشت كه بپرسند : اگر خودت آن را در مورد ما انجام داده اى ، پس چرا به سبب فعلى كه خودت انجام داده اى و اصلا اثرى در آن نداريم ، ما را تكذيب مىكنى ؟ ! مضافا به اينكه منظور تكذيب آنان به اين دليل است كه خدايانى قرار داده‌اند كه اشتباه به الهيت آنان امكان ندارد . زيرا براى خدا ، شركايى قائل نشده بودند كه خلقى شبيه به خلق خدا دارند تا بدين وسيله اشتباه در الهيت پيش آيد . منظور از آن ، مخلوقاتى است مناسب با الهيت مثل آسمانها ، زمين ، اجسام و اعراض . پس عموميت آيهء مباركهء * ( « خالِقُ كُلِّ شَيْءٍ » ، [1] نسبت به اين مخلوقات است نه مثل شرك و الحاد و ظلم و فساد و امورى كه از بشر صادر مىشود و خداى خالق شگفتيها و امور عظيم و آفريننده آسمانها و زمين از آن منزّه و پيراسته است . اگر از تمام آن روى بگردانيم ، بايد بگوييم كه عموم در اين آيه بوسيلهء ادلَّه عقلى و نقلى كتابى و غير آن كه دلالت مىكند بندگان ، خود فاعل افعال خويش هستند ، تخصيص خورده است . اين مطلب را در آينده نزديك خواهيد شناخت .
اينكه گفت « مردم را به جهت انجام و مباشرت گناهان عقاب مىكند » ، بايد دانست كه اگر انجام آن ، فعل مردم باشد ، پس ، از مذهب خود خارج شده است و اگر فعل خداى متعال است ، اشكال به خودش بر مىگردد كه چگونه آنان را به سبب فعل خود عقاب مىكند .
اشكال اين گفته اش كه « معرض كسى است كه مباشر اعراض است نه كسى كه آن را مىآفريند » ، اين است كه مصنّف مدّعى صدق معرض بر خداى متعال و بر اساس مذهب آنان نيست تا وى اينگونه به او پاسخ گويد . بلكه در تقرير مذهب آنان مىگويد : خداوند سبحان اعراض را در مردم خلق مىكند و اعراض را در معرض يعنى محلى كه در آن مىآفريند ، تكذيب مىكند . چنانكه منظور خصم از مباشر اعراض همين است . و

[1] انعام / 102 .

227