حدوث ، خروج از عدم به وجود باشد ، پناه بردن به اين اعتقاد كه اعراض بقا ندارند ، بىدليل نخواهد بود .
انكار حكم مشاهده توسط فضل ، اشتباه است . زيرا اگر غلط را دربارهء جميع حواس و در جميع اوقات به جهت اينكه بقاى اعراض را حس مىكند ، جايز دانسته و دلالت مشاهده را معتبر ندانيم ، هيچگاه نخواهيم توانست از حس ، يك حكم عقلى استفاده كنيم . زيرا همانگونه كه در آغاز اين كتاب شناختيد ، احكام عقلى نظرى و ضرورى تنها از حواس ظاهرى يا حواس باطنى و به واسطهء حس ظاهرى ، گرفته مىشوند . پس اگر مثل اين مشاهدات عمومى را معتبر ندانيم ، اعتماد و تكيه بر حواس ظاهرى نادرست خواهد بود .
استشهاد وى به خطاى حسّ در مورد آب لوله و سرنشين كشتى ، اشتباه ديگرى است كه مرتكب شده است . زيرا حس به وحدت آب لوله و وحدت سياهى لباس ، حكم نمىكند بلكه آبهاى متصل و متدافعى را مىبيند كه به اعتبار اتصال ، در عرف ، يك آب ناميده مىشود و اسم آب ، بر آن صدق مىكند ، چنانكه بر آب رودخانه هم يك آب مىگويند . اگر هم اين گفتهء شما پذيرفته شود ليكن حكم عقل و ضرورت اين است كه اين آب از توارد امثال است و وحدت آن ، وحدتى است خيالى كه به سبب ادراك چشم و ديگر حواس از مادهء آب و تدافع آبها بدست آمده است . در مورد سرنشين كشتى هم مىگوييم : اگرچه احيانا وى آب را ساكن ديده است ، آن هم به دليل جريان آب و حركت كشتى در يك جهت ولى چشم ، در اغلب اوقات خصوصا اگر دقت كند ، آب را در حال حركت مىبيند . لذا عقل حكم مىكند كه آن سكون اتّفاقى ، خيالى است . پس چگونه مشاهدهء چشم در مورد وحدت سياهى در لباس را بر مشاهده سرنشين كشتى قياس مىكنيد ، در حالى كه در هيچ وقت و هيچ حالتى ، چشم خلاف آن را مشاهده نمىكند .
خلاصه اينكه ما اشتباه حس را در بعضى از اوقات انكار نمىكنيم ليكن عدم اعتبار آن را در روشنترين و آشكارترين امور از نظر عقل ، انكار مىنماييم . بيان مذهب سوفسطاييه از ديد وى را پيش از اين ديديد . اشكالات وارد بر آن را هم بيان نموديم .
اشكال وارد بر پاسخ وى از محال اوّل مبنى بر اينكه تمايز اشخاص به هويت آنها است نه به مشخصات ، اين است كه ايراد مصنّف از باب الزام آنها است كه به جواهر فرد قائل هستند . لذا ذات انسان و همينطور هر جسمى ، داراى هويت واحدى نخواهد بود .
پس بايد به ناچار ، تمايز افراد به مشخصات خارجى باشد . اما التزام به تمايز اشخاص به

217