نيست كه رنگى را كه در لباس خود به هنگام گشودن چشم مىبيند ، همان رنگى است كه پيش از بستن چشمتان ديده‌ايد . در پاسخ مىگوييم : در اينجا حكم عقل ، مستند به حكم حس ، است و امكان غلط در حس وجود دارد . زيرا وى مثل را ، عين اوّل گمان مىكند . همانطور كه در مثال آبى كه با فشار از لوله مىجهد ، بيان شد . بسيارى از احكام به دليل اشتباه حس ، نزد عقل آشكار است . پس چگونه مىتوان گفت : هر كس با آن مخالفت كند ، مكابرهء ضرورت كرده است .
سپس پنج محال به شرح زير ذكر كرده كه بر مذهب اشاعره وارد است .
1 - انسان و ديگران در هر آن ، معدوم مىشود . سپس در آن بعد ، به وجود مىآيد .
زيرا انسان ، به اعتبار جواهر فرد ، انسان نيست ؛ بلكه در انسانيت انسان ، رنگ ، شكل و تمامى اعراض لازم است و نيز معلوم است كه هركس در خود مىيابد كه باقى است و در هر آن ، تبديل نشده است و مخالفت با اين مطلب سفسطه است .
در پاسخ گوييم : در وجود خارجى ، اشخاص به وسيله هويت خويش از يكديگر متمايز مىشوند نه - چنانكه به وهم تبادر مىكند - به وسيلهء مشخصات خود . پس هويت خارجى كه به وسيلهء آن ، انسان ، انسان است ، در تمامى زمانها باقى است و اگر امثال يعنى اعراض پشت سر هم بر او وارد شوند ، اين مشخصات در ذات و هويت عينى وى دخالت ندارد تا از تبدّل انسان لازم آيد . پس ذات انسان و هويت مشخص كنندهء وى در تمامى احوال باقى است و اعراض بطور متوالى بر آن وارد مىشوند . حال به نظر شما چه سفسطه اى در اين مطلب وجود دارد ؟ ! به اباطيل و خرافاتى كه اين مرد مىخواهد بدان وسيله اذهان ساده لوحان را به مذهب خود جلب كند ، التفات نمىشود .
2 - لزوم تكذيب حس . پاسخ اين ايراد را پيشتر شناختيد .
3 - اگر عرض ، جز يك آن واحد باقى نماند ، ابدى بودن نوع آن لزومى نخواهد داشت . پس اگر سياهى معدوم شود ، واجب نخواهد بود كه جايش را سياهى ديگرى بگيرد . . . .
در پاسخ مىگوييم : هنگامى كه رنگ سياهى بر جسم ظاهر مىشود ، جسم را براى ظاهر شدن سياهى ديگر مثل خود ، آماده مىكند . ظاهر كننده سياهى بر جسم ، فاعل مختار است . ليكن عادت خود در افاضهء مثل ، به وجود استعداد جارى شده ، اگر چه تخلف از آن هم جايز است و لزوم دوام نوع ، بر وجوب افاضه مثل دلالت دارد . اين مطلب با قاعدهء اشاعره در استناد اشيا به اختيار فاعل قادر منافاتى ندارد .

215