آنان گفته‌اند : بقا عبارت است از همان وجود در زمان دوّم و نه يك امر زايد بر آن .
ما در اينجا ايرادات سه گانه اى را كه اين مرد بر شيخ اشعرى وارد كرده ، به شرح زير دفع مىكنيم :
1 - اگر منظور از بقا ، استمرار است ، اتّصاف عدم به صفت ثبوتيه لازم مىآيد . . . در پاسخ مىگوييم : منظور از بقا استمرار وجود است نه استمرار مطلق تا اتصاف عدم به صفت ثبوتيه لازم آيد . بدين ترتيب اشكال وارده از سوى وى ، دفع مىشود .
2 - اگر وجود جوهر در زمان دوّم نيازمند به بقا باشد ، دور لازم مىآيد . وى آنگاه بيان كرده كه اشاعره از اين اشكال پاسخ داده‌اند كه : بقا به جوهر نياز ندارد . و بر پاسخ آنان ، اين اشكال را مترتب ساخته كه در اين صورت جايز خواهد بود كه قائم به ذات خود باشد نه در محل . اين پاسخ ، بهتان بر اشاعره است . بلكه آنان پاسخ داده‌اند كه احتياج ذات به بقا را ممنوع مىدانيم . و آنچه گفته شده كه وجود جوهر در زمان دوّم معلل به بقا است ، از نظر ما مردود است . نهايت اينكه وجود جوهر در زمان دوّم ، فقط با بقا است و اين مطلب موجب نمىشود كه بقاء ، علت وجود جوهر در زمان دوّم باشد بلكه جايز است كه تحقق آن دو با هم بر سبيل اتّفاق باشد ، پس تمام محذوراتى كه بيان كرده بود ، دفع مىشود .
3 - وجود جوهر در زمان دوّم عين وجود آن در زمان اوّل است و از آنجايى كه وجود جوهر در زمان اوّل بىنياز از اين بقا بود ، در زمان دوّم هم بىنياز از اين بقا خواهد بود . در پاسخ مىگوييم : تمام افراد وجود در زمان دوّم محتاج به بقايند در حالى كه در زمان اوّل بىنياز از آن بودند . پس افراد طبيعت در نياز ذاتى و بىنيازى ذاتى با هم اختلاف ندارند . زيرا وجود در زمان اوّل يك فرد و در زمان دوّم يك فرد ديگر است . اين گفته بيانگر نهايت جهل اين مرد و بىتجربگى وى در معقولات است .
من مىگويم :
آنچه وى از شيخ اشعرى و پيروانش نقل كرده كه آنان معتقدند : تحقق وجود در اوّل حدوث ، بدون بقا دليل بر تجدد صفت ثبوتيه زايد بر وجود است كه اين صفت تجديد شده همان بقا است ؛ بالضروره باطل است . زيرا جايز است كه بقا عين وجود مستمر باشد نه صفت زايد متجدّد . اگر هم آن را بپذيريم ، دليلى نداريم اين صفت ، صفت وجودى باشد ، بلكه ممكن است يك صفت اعتبارى باشد كه حق هم همين است .

205