به اين دليل باطل است كه شرط علم مطابقت است و مطابقت علم واحد با معلومات مختلف معقول نيست . پس التزام به تسلسل اضافات و تعلقات بدون علوم امكان ندارد .
پاسخ دوّم كه مىگويد : تسلسل در علوم اعتبارى است ، از اين جهت باطل است كه پس از فرض اينكه علم خدا صفت وجودى است ، عقل ، فرقى بين علم خدا و علم او به علمش درك نمىكند تا گفته شود كه : اوّلى حقيقى است و ديگرى اعتبارى ، زيرا همه ، علم او است و علم او از نظر آنان صفتى است وجودى . و اين زورگوييهاى خنك نزد خردمندان اثرى ندارد . دليل نقضى به وسيلهء علم خدا هم از نظر اماميه ، وارد نيست . زيرا علم خدا از نظر ما عين ذات خدا است و چيزى جز انكشاف معلومات بر خدا ، وجود ندارد . لذا اعتبار مطابقت ذات خدا با معلومات متصور نيست . البته فرض مطابقت علم خدا با معلومات به مجرد اعتبارى كه با وجود آن ، مطابقت با امور غير متناهى و در مراتب غير متناهى ضرر نمىرساند ، مىتواند ممكن باشد .
پاسخ فضل از محال چهارم ، با هر دو فرض ترديد در منظور مصنّف ، منطبق نيست .
زيرا منظور مصنّف اين است كه : اگر صفات ، زايد بر ذات خدا باشد ، تركيب در حقيقت اله لازم مىآيد . زيرا ذات به خودى خود با قطع نظر از حيات ، علم ، قدرت و ديگر صفات ، از مقتضيات الهيت خالى است . پس اگر اله مركب از ذات و صفات باشد و هيچ الهى جز الله نباشد ، خداى سبحان مركَّب خواهد بود و تركيب وجوب را نفى مىكند .
گذشته از اينكه اعتقاد به الهيت مركب ، نه ذات به خودى خود ، به اجماع و ضرورت ، كفر است .
فضل كلام امير المؤمنين ( ع ) را به صفاتى اختصاص داد كه با ذات تباين كلى دارد . در پاسخ وى مىگويم : شاهدى بر اين اختصاص وجود ندارد . ضمن اينكه ، در صورتى مفيد خواهد بود كه عقيده به اينكه صفات خدا نه عين ذات او است و نه غير آن ، رافع اشكال تركيب و خروج از وجوب باشد ، در حالى كه بالضروره چنين نيست . زيرا اين گفته يك اعتذار لفظى است و عقيدهء آنان را به زيادت صفات بر ذات خدا كه منشأ اشكال است ، تغيير نمىدهد . اين از يك طرف ، از طرف ديگر احتمال دارد كه امير المؤمنين ( ع ) با اين فرمايش خود به محال دوّم اشاره كرده است . ما حصل آن چنين است : هر كس خدا را توصيف كند ، او را با غير خودش كه همان صفات او است مقايسه كرده و هر كس او را با ديگران مقايسه كند ، او را با واجب ديگر دو تا كرده است . زيرا همانطور كه دانستيد ، امكان ندارد صفات خدا از روى اختيار يا ايجاب ، از وى صادر شود . پس يا به خودى

202