اينكه با وجود اختلاف بين آن دو امر ، خصوصيت نمىتواند مناسبتى با آن دو داشته باشد و بنابر زيادت صفات ، متصور نيست كه در ذات بسيط از جميع جهات ، جهات اعتبارى وجود داشته باشد تا به سبب تعدد آن جهات ، صفات متعدد از ذات صادر شود .
از سوى ديگر فرض تعدد جهات به تعدد سلبها ، باطل است . زيرا سلبها ، مستلزم تكثّر واحد حقيقى و لو به نحو اعتبارى نيستند . اگر هم آن را بپذيريم ، باز در سلبها معانى و خصوصياتى كه با تأثير ذات در صفات ، تناسب داشته باشند ، وجود ندارد تا تعدد اعتبارى آنها را باعث گردد .
اين از يك سو ، از سوى ديگر شگفت اينجا است كه موجب بودن خدا براى صفاتش را مىپذيرند با اين حال اكثر آنان معتقدند كه علت نياز به تأثير ، حدوث است نه امكان .
زيرا بنابراين مطلب ممكن است صفات خدا ، در قدم موجود باشد بدون اينكه خدا آنها را ايجاد كرده باشد و بلكه مستقلا ايجاد شده باشد ! .
پاسخ فضل از محال اوّل باطل است . زيرا تسميه قدما به ذوات تأثيرى در كفر ندارد بلكه آنچه مؤثّر است ، تعدد قدما است و اين خود ، ضرورت عقيدهء اشاعره به تعدد حقيقى وجود است . البته ، فرق بين اشاعره و نصارا اين است كه اشاعره بر خلاف نصارا ، نمىگويند كه قدما ، خدايند . ليكن مذهب اشاعره چنان است كه اقتضا دارد : حقيقت خدا مركب از ذات و صفات باشد . زيرا ذات مجرد ، بدون صفات ، از جهت الهيت خالى است .
پس به نصارا نزديكاند و بلكه در عمل با آنان اتفاق نظر دارند . زيرا ممكن است نصارا هم اله را مركب بدانند و لذا مىگويند : قدماى ثلاثه ، يكى است . پس تعدد از نظر هر دو گروه ، به اجزا است نه به جزئيات و اللَّه اعلم .
پاسخ فضل از محال دوّم ، ربطى به اشكال مصنّف ندارد . زيرا مصنّف امكان واجب را بر نياز او به صفاتش مترتب كرده است نه نقص واجب را بر استكمال وى به صفات خود .
امّا از آنجا كه عادت او اين است كه از مواقف و شرح آن نقل نمايد ، در اينجا نيز عبارت ، آن دو را عينا آورده بدون اينكه عدم انطباق آن را بر مورد بداند . گذشته از اين انكار نقص ، مكابرهء آشكار است . چگونه مكابره نباشد و حال اينكه حقيقت مذهب آنان اين است كه مىگويند : ذات خدا بنفسه خالى از جهات كمال است و گرنه نيازى به استكمال نداشت و صرف اينكه مكمّل ذات ، صفات باشد ، در دفع نقص تأثيرى ندارد . زيرا مىگويند : در وجود ، اين صفات غير ذات است . كما اينكه نقص حقيقى از حجر ( سنگ ) اگر بدان متّصف شود ، بر طرف نمىشود ، خواه اتصاف بدان از خودش و بالايجاب باشد يا از

200