2 - در پاسخ استدلال وى به لزوم اثبات قديم غير از خدا و اينكه اثبات قدما كفر است و به سبب آن نصارا كفر ورزيدند ، مىگوييم : آنچه كفر است اثبات ذوات قديمه است نه اثبات ذات و صفات قديمى كه با ذات تباين كلى ندارند . مثلا علم زيد ، بنحو كليّت غير زيد نيست . پس اگر بر فرض ، علم زيد ، مثل زيد قديم باشد ، از اين چه نقصى بر زيد ، اگر قديم باشد ، عارض خواهد شد ؟ ! زيرا علم وى بنحو كليت غير او نيست . بلكه از صفات كمال او است .
3 - در پاسخ به اين استدلال كه لزوم نيازمندى خدا در عالم بودن به معنايى كه علم است و اگر آن معنا نباشد ، عالم نخواهد بود و همينطور در باقى صفات ؛ مىگوييم : اگر منظور شما از استكمال خدا به غير ثبوت صفات كمال زايد بر ذات خدا است ، اين از نظر ما جايز است و در آن نقصى كه مورد نزاع است وجود ندارد و اگر منظور شما چيزى غير از اين است پس : اوّلا آن را تصوير كنيد تا خود ، آن را فهم كنيد ، آنگاه ثابت كنيد كه آنچه ما ادعا كرده‌ايم ، از آن لازم مىآيد . حاصل كلام اينكه آنچه محال است ، اين است كه خدا صفت كمال را از غير خود بگيرد نه اتصاف خدا به صفت كمال كه غير او است . آنچه از مذهب ما لازم مىآيد ، قسم دوّم است نه قسم اوّل كه محال بود .
4 - در پاسخ به اين استدلال كه لزوم اثبات معانى نامتناهى قديم قائم به ذات خداوند ، مبنى بر اينكه علم به يك چيز مغاير است با علم به غير آن . . . مىگوييم : علم صفتى است واحد و قائم به ذات خدا بر حسب تعلَّق به معلومات نامتناهى متعدد مىشود .
پس بر حسب هر معلومى ، علم يك تعلَّق دارد . همانگونه كه نامتناهى بودن معلومات تصوّر مىشود ، همينگونه جايز است كه تعلقات علم كه خود ، صفتى است واحد ، بر حسب معلومات ، غير متناهى باشد و محالى هم از آن لازم نمىآيد و مستلزم تسلسل محال هم نيست . زيرا فاقد شرط ترتّب در وجود است .
5 - در پاسخ به اين استدلال كه اگر خدا موصوف به اين صفات باشد ، لازم مىآيد كه حقيقت الهيّت مركب باشد و اين تركيب مستلزم نيازمندى خدا است . مىگوييم اگر منظور از حقيقت الهيت ، ذات است بايد گفت كه از اثبات صفات زايد ، تركيب در ذات لازم نمىآيد . امّا اگر منظور از حقيقت الهيّت ، اين است كه ذاتى داريم و صفاتى متعدد قائم به آن ذات . بايد گفت كه اين چيزى جز ملاحظه موصوف با صفات ، نيست و همانطور كه پيش از اين گفتيم ، احتياج واجب به غير ، موجب امكان است .
دربارهء استدلالى كه از كلام امير المؤمنين ( ع ) آورده مىگوييم . شايد منظور از نفى

196