مخصوص به قدم است و در ازل احدى جز او نبوده است . زيرا هر آنچه غير خداست ، ممكن است و هر ممكنى حادث . خدا مىفرمايد : * ( « هُوَ الأَوَّلُ وَالآخِرُ » ) * [1] . اشاعره ضمن عقيده به خدا به معانى هشتگانه قديم ( قدماى ثمانيه ) كه علل در صفات خداوند مثل قدرت ، علم و حيات و . . . مىباشند ، معتقدند . از اين عقيدهء آنان ، چند امر محال لازم مىآيد :
1 - اثبات قديم غير از خدا . فخر الدين رازى گويد : « نصارا كفر ورزيدند زيرا به قدماى ثلاثه معتقد شدند ، در حالى كه ياران ما به قدماى نه گانه عقيده دارند . » 2 - نيازمندى خداوند در عالم بودن به معنايى كه علم است ؛ اگر اين معنا نباشد ، خداوند عالم نيست ، نيازمندى خدا در قادر بودن به معنايى كه قدرت است ، چنانچه اين معنا نباشد ، خداوند قادر نخواهد بود . همينطور است در باقى صفات . در حالى كه خداوند متعال از فقر و نيازمندى پيراسته است ؛ چه هر نيازمند به غير ، ممكن است .
3 - اثبات بىنهايت معانى قائم به ذات خداوند متعال كه محال است . بيان ملازمه : علم به يك چيز با علم به چيزهاى ديگر مغاير است . زيرا از شرايط علم ، مطابقت است . و محال است كه يك شيىء واحد با امورى مطابقت داشته باشد كه در ذات و حقيقت متغاير و متخالفند ، و معلومات نامتناهى است . پس به اعتبار علمى كه در هر مرتبه از مراتب نامتناهى فرض مىشود . علوم نامتناهى نه يك بار بلكه به دفعات نامتناهى خواهد داشت ، زيرا علم به يك چيز مغاير است با علم به علم به آن چيز ، سپس علم به علم به يك چيز مغاير است با علم به علم به علم به آن چيز و همينطور تا بىنهايت و در هر يك از اين مراتب علوم نامتناهى وجود دارد . اين گفته عين سفسطه است چون به يك مرتبه قابل تعقل نيست .
4 - اگر خدا موصوف به اين صفات باشد و اين صفات قائم به ذات خدا ، حقيقت الهيّت مركب خواهد بود و هر مركبى محتاج به جزء خود است كه آن جزء غير از خود او است . در نتيجه خدا نيازمند ديگرى خواهد بود . ممكن است آنجا كه امير المؤمنين ( ع ) مىفرمايد : « اوّل الدين معرفته و كمال معرفته التصديق به و كمال التصديق به توحيده و كمال توحيده الاخلاص له و كمال الاخلاص له نفى الصفات عنه لشهادة كل

[1] حديد / 3 .

194