تصديق با كلام خداست ، اين مستلزم دور است و اگر بگويند : تصديق با معجزه است ، در اين صورت اگر اقتضاى معجزه ، ناشى از خبر دادن خدا از صدق خود باشد - به جهت صدق پيامبر در خبر دادن از صدق كلام خداى متعال - دور به قوّت خود باقى است . و در غير اين صورت معجزه ، بر صدق پيامبر در خبر دادن از خود دلالت نمىكند . گذشته از اين معجزه از تصديق قولى كه در صدق آن تشكيك شده ، بالاتر نيست .
اشاعره بر امتناع كذب خداوند متعال به دليل سوّمى هم استدلال كرده‌اند . دليل سوّم آنان اين است : اگر خدا به كذب متّصف شود ، كذب خدا قديم خواهد بود . زيرا حادث ، قائم به ذات خداوند متعال نمىباشد . پس لازم مىآيد صدق مقابل آن كذب بر خدا ممتنع شود . در غير اين صورت زوال آن كذب جايز خواهد بود كه محال است . زيرا عدم آنچه كه قديم بودنش ثابت شده ، ممتنع است و لازم هم كه عبارتست از امتناع صدق بر خدا ، باطل است . پس بالضروره در مىيابيم كه هر كس چيزى بداند ، امكان كه از آن ، چنان كه هست ، خبر دهد .
اشكالات وارد بر اين استدلال عبارتند از : اوّل - مقدمهء اخير مبتنى است بر قياس غائب بر شاهد . اين قياس همانگونه كه خواهيد ديد ، ممنوع است . دوّم - امتناع صدق مقابل كذب ، ذاتى نيست بلكه همانگونه كه در دليل ذكر شد به جهت قديم بودن كذب است ، پس اين امتناع ، امتناع بالغير است و نه ذاتى پس بطلان آن را قبول نداريم . زيرا ضرورتى وجود ندارد كه مقتضى خلاف آن باشد . بلكه ضرورت ، مقتضى امكان ذاتى آن است و اين ، منافاتى با امتناع بالغير ندارد . سوّم - با اين گفته قوشجى نقض بر آنان وارد است كه مىگويد : « اگر اين دليل ، درست باشد ، همانا بر امتناع صدق خداوند متعال نيز دلالت مىكند . بدين صورت كه گفته شود : اگر خداى متعال متّصف به صدق باشد ، صدق خدا قديم خواهد بود . پس بر خدا كذب مقابل آن صدق ، ممتنع خواهد شد . اما بالضروره مىدانيم كه هر كس چيزى بداند ، امكان دارد از آن ، نه آنگونه كه هست ، خبر دهد . » چهارم - اگر اين دليل درست باشد و از تمام اشكالات وارد بر آن چشم پوشى كنيم ، جز صدق كلام نفسانى خدا كه قديم است ، چيزى ثابت نمىشود . در حالى كه آنچه مهم است بيان صدق كلام لفظى خدا است ، چنانكه در مواقف و شرح آن هم بيان شده است .
پس معلوم شد كه اشاعره دليلى بر امتناع كذب خداوند متعال در كلام خود ، ندارند خواه كلام نفسانى باشد و خواه لفظى . پس چگونه است حال مذهبى كه از اثبات امتناع آنچه مهم است بيان صدق كلام لفظى خدا است ، چنانكه در مواقف و شرح آن هم بيان

192