در كلام خداوند متعال است - انجام مىشود . اين يك نحو تلبس به تكلم است . تلبس به صورتهاى مختلفى صورت مىگيرد . ممكن است به نحو ايجاد باشد چنانكه گذشت و مانند آن است خطاط و رنگرز . زيرا آن دو با ايجاد خط و رنگ بر كاغذ و لباس بدان دو متلبس مىشوند . ممكن است تلبس به نحو حلول باشد مثل حى و ميت . ممكن است به نحو انتزاع باشد چنانكه در صفات خداوند متعال است بنابر قول اهل حق كه مىگويند :
صفات خدا در خارج عين ذات و از نظر مفهوم منتزع از آن است . و ديگر انحاى تلبس همچون خرما فروش كه با فروش خرما بدان متلبس مىشود . پس لازم نمىآيد كه تلبس مخصوص به حلول باشد تا به ثبوت كلام نفسى بنابر تصور آن قائل شويم . اين انحاى تلبس ، مشتقات را قياسى نمىسازد بلكه تابع ورود است . چه بسا مشتقى با ملابستى استعمال شود كه مشتق ديگر با آن استعمال نگردد و آن هم بدون اين ملابست استعمال نشود . پس بر ادعاى اطلاق متكلم بر خدا به واسطه ملابسهء ايجاد ، نقض به وسيلهء ذائق و متحرك وارد نيست . زيرا با اينكه خداوند ذوق و حركت را ايجاد كرده است ولى بر او ذائق و متحرك اطلاق نمىشود . علاوه بر اينكه : اگر آنچه را كه فضل گفته مبنى بر اينكه :
متكلم از لحاظ وضعى كسى است كه مبدأ به نحو قيام حلولى ، قائم بدان باشد ، بايد دانست كه اين يك بحث لفظى غير قابل التفات است ، گذشته از اينكه امتناع عقلى دارد .
پس لازم مىآيد كه از آن معنى موجد ( ايجاد كننده ) را اراده كرده باشد . اضافه بر اينكه اگر وى به اطلاق متكلم بر خداوند متعال در كتاب و سنت علم نداشته ، هر چند در اين دو ( كتاب و سنت ) عباراتى چون : خبر داد ، امر كرد ، نهى فرمود و گفت و تكلَّم كرد و تكلَّم مىكند ، بر خدا اطلاق شده است . از اين گذشته اطلاق متكلَّم بر خداوند متعال يك اطلاق عرفى است كه از اطلاق موارد فوق الذكر در كتاب و سنت بر خدا مستفاد است .
پس به هيچ وجه نفعى به حال خصم ندارد .
بنابر آنچه كه گفتيم : متكلم موجد كلام است ؛ تكلم از صفات اضافيه اى است كه از جهت قدرت مىآيد مثل رازق و خالق نه از صفات ذاتيه قديمى كه در عرض قدرت است مثل : حى و عالم ، درست بر خلاف ديدگاه اشاعره . اين از يك سو ، از سوى ديگر :
شگفت انگيزتر از اشاعره ، حنبليها هستند كه در قديم بودن كلام با اشاعره اتفاق نظر دارند ليكن بنابر نقل صاحب مواقف و قوشجى در شرح تجريد الاعتقاد ، گفته‌اند : كلام عبارت است از حروف و اصوات قائم به ذات خداوند متعال . بعضى از آنان گفته‌اند :
« جلد و غلاف نيز قديماند » . اين جهل مفرط است . مصنّف - ره - دلالت عقل بر حدوث

179