شود داعى بر انشاى طلب و اراده و كراهت است و هر گاه در واقع ثابت نشود ، داعى چيز ديگرى مثل اختبار و اعتذار در اين دو صورت خواهد بود . بنابراين ، معنى در اين دو صورت هم مانند صورتهاى ديگر ، در حقيقت موجود است اما در همه موارد به وجود انشايى ، موجود است . وضع در ساير صيغه‌هاى انشايى هم چنين است . به هر حال نيازى به آنچه كه فضل از مواقف نقل كرده ، نداريم و به اطاله مكدم در تحقيق مطلب و نظر در آنچه بر او ايراد گرفته نيازى نمىبينيم .
فضل در اين گفتهء خود « هر عاقلى مىداند كه : متكلم كسى است كه صفت تكلم قائم به او است » با اشاعره مخالفت كرده است . زيرا بنابر نقل قوشجى ، اشاعره مىگويند :
متكلم كسى است كه كلام قائم به او است . فضل با اين بيان خواسته از ايراداتى كه بر آنان وارد است و ميرسيد شريف جرجانى - آنگونه كه از وى منقول است - آنها را بيان كرده ، فرار نمايد . ايراد اين است : كلام ، هيئتها و كيفياتى است عارض بر صوت كه خود قائم به هوا است . پس كلام قائم به هوا است و هوا قائم به متكلم نيست تا گفته شود : آنچه كه قائم به هوا است بواسطه قائم به متكلم است . بنابراين نسبت كلام به متكلم به جهت قيام در آن نيست بلكه به اين جهت است كه حروف و كلمات آن را تعيين كند و بعضى را از بعضى ديگر تمييز دهد . پس اگر متكلم كسى بود كه كلام قائم بر او است ، اطلاق آن بر انسان صحيح خواهد بود . از اينرو ميرسيد شريف جرجانى و به پيروى از وى ، فضل به اين گفته پناه برده‌اند كه : متكلم كسى است كه تكلم قائم بر او است اما ندانسته‌اند كه در اين حال تكلم به معنى تعيين و ايجاد حروف و متكلم به معنى موجد آن خواهد بود . پس تكلم آنگونه كه قائم به ذات خداوند متعال است از جهت صدور و بدون نياز به معنى نفسى همانطور هم قائم به انسان است . لذا خدا و انسان به يك معنى متكلم ناميده مىشوند . اين در صورتى است كه كلامش را بر آنچه كه ميرسيد شريف جرجانى اراده كرده ، حمل نماييم . اما اگر ظاهر كلامش را بگيريم ، چنانكه بر حسب نسخه هايى كه ما يافته‌ايم متكلم را چنين تعريف كرده است : متكلم كسى است كه صفت متكلم قائم به او است . ( به صيغه اسم فاعل - متكلم - نه صيغه مصدر ) ، اين مقدمه بيهوده خواهد بود .
بحث را با ادامه گفتار او دنبال مىكنيم كه گفت : به خالق كلام ، متكلم گفته نمىشود . اين يك ادعاى صرف است و آنچه پيش از اين گذشت ، بر اين هم وارد است . در حقيقت متكلم كسى است كه متلبس به تكلم شده است . تلبس به تكلم از جهت ايجاد كلام در هوا به وسيله زبان - چنانكه در كلام انسان است - و به وسيله درخت و مانند آن - چنانكه

178