پيش از نطق اقتضا نمىكند . كما اينكه انتفاى علم در خبر دهندهء مردّد يا عالم به خلاف اقتضايى جز انتفاى تصديق به خبر به ندارد و مقتضى ثبوت چيز ديگرى غير از امور پنجگانه هم نيست .
دربارهء كلام نفسى در امر و نهى هم وضع چنين است . زيرا درست نيست كه از آن امور سه گانهء اوّل يعنى لفظ ، معانى الفاظ و معانى تركيب ، تصور الفاظ و معانى ، اراده شود . همين طور است امر چهارم يعنى اراده و كراهت و مقدمات آن دو . زيرا اين دو امر از نظر آنان كلام نفسى نيست . ما نيز چيز ديگرى غير از امور مذكور كه كلام نفسى باشد ، را معقول نمىدانيم . اما خلو دو صورت اعتذار و اختبار از اراده و كراهت بر وجود طلب ديگرى دلالت ندارد تا كلام نفسى باشد . زيرا ما در اين دو صورت اصلا طلبى در نفس نمىيابيم كما اينكه در غير آن دو هم جز يك طلب كه گاهى اوقات از آن به طلب و گاهى اوقات از آن به اراده و كراهت تعبير مىشود ، نداريم .
اما اينكه گفت : در اين دو صورت طلب وجود دارد به دليل وجود طلب نزد مخاطب و به دليل صحت اعتذار متكلم و اختبار آن كه دالّ بر حصول طلب از او است ، اين ايراد بر او وارد است كه : معناى وجود طلب نزد مخاطب اين است كه وى آن را تصور كرده و فهميده است . پس در واقع بر حصول آن نزد متكلم متوقف نيست . آنچه كه سامع از خبر كاذب مىفهمد ، بر ثبوت آن در واقع متوقف نيست . صحت اعتذار و اختبار هم بر چيزى جز اظهار ثبوت طلب متوقف نيست . پس در اين دو صورت موجود چيزى جز صيغه طلب و صورت آن نمىباشد .
اگر اشكال شود كه بنابراين در هر دو صورت امر و نهى واقعا از معنى خالى است . در پاسخ مىگويم : اگر منظور از خالى بودن از معنا ، انتفاى ذات در واقع و نزد متكلم است ، ما بدان ملتزم هستيم و بر دلالت ضرر نمىرساند ، همانطور كه در خبر دروغ است . و اگر منظور انتفاى دلالت در مقام دلالت نزد شنونده است ، اين ممنوع است . زيرا ثبوت معنى نزد شنونده به تصور كردن ، آن است كه توسط شنونده و با شنيدن لفظ براى آگاه از معناى لفظ ، حاصل مىشود و بر علم از اراده متكلم متوقف نيست . گذشته از اين بسيار گفته مىشود كه معناى امر و نهى ، اراده و كراهت قائم به نفس نيست تا در دو صورت اختبار و اعتذار انتفاى معنا لازم آيد بلكه معناى امر و نهى ، اراده و كراهت قائم به لفظ است و با انشاى آن دو از سوى متكلم صورت مىگيرد . زيرا صيغه‌هاى انشا ايجاد كننده معانى خوداند نه حاكى از امور نفسى ، نهايت امر اينكه : هر گاه امور نفسى در واقع ثابت

177