خبر دادن چيزى اراده كرده باشد . اما در امر اگر چه اراده هست ليكن ظاهرا عين طلب كه - مدلول امر باشد - ، نيست بلكه چيزى است كه مستلزم طلب است . بنابراين ، آن اراده ، مغاير معنى نفسىاى است كه در اين امر ، طلب است و مطلوب ما هم ، همين است . حال كه ثابت شد : در اينجا صفتى است غير از اراده و علم ، گوييم كه آن صفت ، كلام نفسانى است . پس كلام نفسى از نظر عقل قابل تصور است و كسى كه به وجدان خود رجوع كند آن را در نهايت ظهور مىيابد . كسى كه مدعى بطلان و غير قابل تصور بودن آن باشد ، مبطل است . اما بر كسى كه معتقد است كلام خداوند متعال اصوات و حروفى است كه آن را در غير خود مثل لوح محفوظ يا جبرئيل يا پيامبر خلق كرده و لذا حادث است ، اين اشكال وارد است : هر عاقلى مىداند كه متكلم ، كسى است كه صفت تكلم قائم به او است ، امّا به خالق كلام ، متكلم گفته نمىشود كما اينكه به خالق ذوق ، ذائق نمىگويند .
چنين سخنى نزد آگاه از لغت و صرف ، ظاهر البطلان است تا چه رسد به اهل تحقيق . آرى اين را قبول داريم كه اصوات و حروف دالّ بر كلام خداوند متعال است و بر آنها نيز كلام اطلاق مىشود ليكن كلام در حقيقت عبارت است از همان معناى نفسى كه ما ثابت كرديم .
من مىگويم :
پوشيده نيست كه هر گاه خبرى از متكلم صادر شود ، شامل پنج امر خواهد بود :
1 - لفظى كه گفته است . 2 - معناى الفاظ و معناى تركيب . 3 - تصور الفاظ و معانى . 4 - مطابقت و عدم مطابقت نسبت با واقع . 5 - تصديق و علم به نسبت ثبوتيه و سلبيه ، آنچنان كه بدان معتقد است . چنانكه هر گاه امر يا نهى از وى صادر شود جز چهار چيز نخواهد بود . سه چيز اوّل در خبر و چهارم ، اراده و كراهت و مقدمات آن دو مثل تصور مرجحات و تصديق آنها . روشن است كه كلام نفسى كه در خبر اراده مىكنند ، مخالف امر اوّل و نيز دوّم است . زيرا معانى الفاظ و معناى تركيب امورى است خارجى كه غالبا غير قديم مىباشد . پس چگونه مىتواند مراد از كلام نفسى باشد ؟ همچنين بالضروره مخالف امر چهارم ( مطابقت و عدم مطابقت نسبت با واقع ) است . زيرا غير از مطابق و عدم مطابق با واقع است . با امر سوّم و پنجم نيز مخالف است چون غير از تصور اطراف و علم به نسبت است . خود آنان هم به اين مطلب اقرار دارند . پس كلام نفسى در خبر معقول نيست .
آنچه كه فضل در صورت تنظيم معانى گفت بر وجود چيزى غير از مذكورات پنجگانهء فوق دلالت ندارد . زيرا ترتيب اجزاى كلام يا معانى آن در ذهن چيزى جز تصور كلام

176