زيرا ضرورت حكم مىكند كه تصور بر تصديق پيشى دارد . حال كه اين مقدمه بيان شد گوييم : بدون شك خداوند متعال متكلَّم است بدين معنى كه حروف و اصواتى مسموع و قائم به جامدات ايجاد كرده است . كما اينكه از درختى با موسى سخن گفت . پس در آن درخت حروف و اصوات ايجاد كرد . اشاعره با عقل خود و عقل تمام بشر مخالفت كرده ، براى خداى متعال كلامى قائل شده‌اند كه نه خود مىفهمند و نه ديگران . اثبات مثل چنين مطلبى و مكابرهء به خاطر آن گذشته از آنكه غير متصور است ، معلوم البطلان هم هست تا چه رسد به اينكه مدلول عليه باشد . با اين حال نه از جانب ما و يا در ميان ما چنين مطلبى گفته شده و نه ما آن را معقول مىدانيم و نه كسانى كه مدعى اثبات آنند .
فضل مىگويد :
عقيدهء اشاعره آن است كه خداوند متعال متكلم است . دليل آنان اجماع پيامبران ( ع ) در اين باره مىباشد . بطور متواتر نقل شده كه پيامبران قائل به تكلم خدا بودند و مىگفتند : خدا به فلان چيز امر كرد و از فلان چيز نهى فرمود يا خبر داد . تمامى اينها از اقسام كلام است . پس مدعاى ما ثابت شد .
كلام از نظر اشاعره لفظ مشتركى است كه گاهى اوقات بر آنچه از حروف سموع تركيب يافته اطلاق مىشود و گاهى اوقات بر معنى قائم به نفس كه از آن به وسيله الفاظ تعبير مىكنند . آنان معتقدند كه اين اطلاق دوّم كلام حقيقى است كه قديم قائم به ذات است . پس بايد آن را ثابت كرد . زيرا عرف از كلام جز تركيب شدهء از حروف و اصوات چيزى نمىفهمد . پس مىگوييم :
شخص بايد به خودش رجوع كند كه آيا وقتى كه مىخواهد تكلم كند از ذات خود مىفهمد كه معانى را مرتب و منظم مىكند و آنگاه تصميم مىگيرد كه تكلم كند يا نه ؟
چنانكه كسى كه مىخواهد بر سلطان يا دانشمندى وارد شود ، خويش را آماده نموده ، معانى و مطالب را در خود مرتب مىكند و با خود مىگويد : با او با اين معانى و مطالب تكلم خواهم كرد . انسان منصف اين را از خود مىيابد . البته اين نوع كلام ، كلام نفسى است . حال بصورت دليل مىگوييم : الفاظى كه با آنها سخن مىگوييم مدلولاتى دارند قائم به نفس . اين مدلولات همان كلام نفسى است . اگر خصم بگويد : اين مدلولات عبارت است از علم به آن معانى . گوييم : خير . غير از علم است . زيرا يكى از انواع كلام ، خبر است . چه بسا انسان از چيزى خبر مىدهد كه به آن علم ندارد بلكه خلاف آن را مىداند يا در آن شك دارد . پس خبر دادن از چيزى غير از علم به آن چيز است .

174