« مخالفان در اين دو اصل يعنى اتحاد و حلول سه طايفه‌اند » تا اينكه مىگويد : « طايفه سوّم ، بعضى از صوفيه‌اند كه كلام آنان خبط بين حلول و اتحاد است . » سپس در ادامه مىگويد : « بعضى از صوفيه وجوديه را ديده‌ام كه اين سخن را انكار مىكنند و مىگويند : نه حلول است و نه اتحاد . زيرا هر يك مشعر به غيريت است و ما بدان اعتقاد نداريم ، بلكه مىگوييم : در دار وجود غير از خدا ديّارى وجود ندارد . ولى اين عذر از آن جرم ، زشتى بيشترى دارد و باطلتر است ( عذر بدتر از گناه است ) . زيرا از آن مخالطه اى لازم مىآيد كه نه هيچ عاقلى جرأت اعتقاد بدان دارد و نه هيچ مميزى با اندكى تمييز » .
تفتازانى در شرح مقاصد پس از ابطال حلول و اتحاد مىگويد : « و مخالفان از آن جمله نصارا » تا اينكه مىگويد : « و از آن جمله بعضى از متصوفه‌اند كه مىگويند : پس از اينكه سالك در سلوك تلاش و كوشش كرد و در اعماق وصل غوطه ور گرديد ، شايد كه خداى در او حلول كند - تعالى الله عما يقول الظالمون علوا كبيرا - همچنان كه آتش در اخگر طورى كه تمايزى اصلا نباشد يا اينكه با او متحد شود چنانكه نه دوگانگى باشد و نه تغايرى در ميان . در اين صورت صحيح باشد كه بگويد : او منم و من او . آنگاه امر و نهى بر كنار شود و از كارهاى عجيب و غريب چيزهايى آشكار شود كه از بشر تصور نمىرود . » قوشجى در شرح تجريد به هنگام بيان اينكه وجوب وجود بر نفى اتحاد دلالت دارد ، مىگويد : « بعضى از صوفيه قائلند كه هر گاه عارف آخرين مراتب عرفان را به پايان رساند ، هويتش منتفى خواهد شد . در نتيجه موجود تنها خدا خواهد شد . اين مرتبه ، مرتبهء فناى در توحيد است . » بنابراين فنا يعنى از دست دادن شخص هويت خود را و تبديل شدن به هويت ديگرى . در نتيجه موجود تنها خدا مىشود و وجود بنده با وجود خداى متحد . بر اين اساس بقا يعنى : بقاى بنده به لحاظ ترقى وى به مرتبه عالى و اتحاد با پروردگار . پس كثرت رياضتها فنا كنندهء بنده از لحاظ هويت ناقص وى و بقا دهندهء او از جهت كمال و اتحاد با خداى سبحان ، است . اين كفر صريح است و عين الحاد . پس مصنّف در نقل قول بعضى از صوفيه راست گفته است . پس چرا فضل اينهمه هياهو به پا كرده و به چه دليل او را تكذيب و چرا اين ولى خدا ، مصنّف راستگو در نقل از خارجيان از دين و مخالفان شيوهء سيد رسولان را به باد ناسزاگويى مىگيرد ؟ ! آنچه كه فضل در تحقيق وحدت وجود مبنى بر اينكه نسبت وجود و عدم به ممكن مساوى است و جز نفى رجحان ذاتى ممكن نسبت به وجود و عدم اقتضايى ندارد و

164