آن منظور فهم از استحساله ، استحسان بر وجه لزوم باشد . ليكن ادعاى اينكه اشاعره اين دليل را پذيرفته‌اند و در وجوب شكر منعم نزاعى ندارند ، ادعاى نادرستى است خصوصا اگر منظور ، اثبات عقلى وجوب معرفت باشد . زيرا آنان منكر وجوب عقلى معرفتند و وجوب عقلى شكر منعم را به اين ادعا انكار كرده‌اند كه : اولا - تصرف در ملك ديگرى است كه بدون اجازه او جايز نيست و ثانيا - اگر وجوب عقلى دارد ، در صورت بىفايده بودن عبث است و در صورت فايده ، اگر در دنياست مشقت دارد و اگر در آخرت است ، عقل در آن استقلال ندارد .
بر اشكال اوّل يعنى تصرف در ملك ديگرى اين ايراد وارد است كه : اگر مرادشان از ملك ديگرى اعضا و قواى مدركه است ، بايد گفت كه : خداوند آنها را آفريده تا صاحبش در آن تصرف كند مگر اينكه شارع در موردى از آن منع كند كه در اين صورت آن را استثنا مىكند . و اگر مرادشان از آن افعال بنده است ، بايد دانست كه از نظر خودشان افعال بنده آفريده خداوند متعال است پس بنده در آن تصرفى ندارد گذشته از اين همان طور كه در اصول فقه تقدير شده است به هنگام شك ، اصل اباحه است .
بر اشكال دوّم اين ايراد وارد است كه : ما مىگوييم شكر منعم به فايده بنده شكر گزار است خواه در دنيا باشد و در كنار فايده توجهى به مشقت نمىشود و گذشته از اين غالبا فايده بدون تحمل مشقّت به دست نمىآيد ، و خواه در آخرت . زيرا عقل در آن استقلال دارد و به ثواب در نزد خدا حكم مىكند . ما اين مطلب را - ان شاء الله تعالى - روشن خواهيم كرد .
اين گفته وى كه گفت : اگر منظورش چيزى است كه موجب ترتب ثواب و عقاب است ، بدون شك مستفاد از شرع است ؛ مىگوييم : اين خارج از بحث فعلى ماست . زيرا بحث در اصل وجوب عقلى و دليل آن است و ربطى به مسئله استحقاق ثواب يا عقاب در اثر انجام تكاليف شرعى يا مخالفت با آن ندارد . كما اينكه اعتقاد ما به استحقاق ضرورتا متوقف بر كشف شرع نيست . به هر حال اگر خصم به اين مطلب اقرار كند كه :
وجوب عقلى معرفت خداوند متعال و اينكه عقل ، انسان را ملزم به معرفت مىكند اگر چه شرع را نشناسد ، زيرا شكر منعم عقلا واجب و متوقف بر معرفت است ؛ ما به مطلوب رسيده‌ايم ليكن يارانش آن را نمىپذيرند و اگر او نيز به پيروى از يارانش آن را انكار كند بايد ديد كه اين تفاصيل خارج از مقصود و اشتباهات بىمعنايى كه نتيجه اى جز تشويش كلام و تلبيس حق ندارد ، چيست ؟

150