2 - اگر مكلَّف بگويد : منظورم از وجوب آن است كه ترك آنچه به وسيله آن واجب شده گناه و فعل آن ثواب است ، لازم نمىآيد كه شرع را اثبات كرده ، بدان اذعان نموده باشد . زيرا استعمال لفظ در معنايى مستلزم اعتقاد استعمال كننده به آن معنا نيست بلكه كافى است كه شنيده باشد اهل شرع آن را استعمال مىكنند . پس اگر چنين منظورى داشت ، كلامش صحيح است بدون اينكه به آن اعتقاد داشته باشد و لذا افحام لازم مىآيد .
3 - نتيجهء اين گفتهء خصم كه : « اگر مكلف بگويد منظورم از وجوب آن است كه ترك آنچه به وسيلهء آن واجب شده قبيح است . . . » وجوب ، عقلى است . در اين صورت اگر درست باشد ، ديگر پاسخ حلَّى براى اشكال افحام ، مبتنى بر وجوب شرعى ، نخواهد بود . پس آشكار مىشود كه زيادت خصم بر پاسخ اشاعره كه گفت : « اگر مكلَّف بگويد تا زمانى كه وجوب را نشناسم نظر نمىكنم » ، زيادتى است بيهوده كه نفعى براى اشاعره ندارد . زيرا مشتمل بر دو مقدمه است ، مقدمه اوّل نمىتواند افحام را دفع كند و مقدمه دوّم وجوب را - همان گونه كه در دو صورت ديگر ملاحظه نموديد - عقلى مىگرداند .
بدان كه دليل عقلى مصنّف - ره - همانگونه كه وجوب نظر براى معرفت خداوند متعال را ثابت مىكند ، وجوب نظر براى شناخت پيامبر را نيز اثبات مىكند ، با اين تفاوت كه وجه خوف اختلاف دارد و بعيد نمىنمايد - همان گونه كه آشكار است - منظور مصنّف - ره - اثبات هر دو مسئله باشد . و الله العالم .
3 - وجوب عقلى معرفت مصنّف - اجزل الله ثوابه - مىگويد :
حق اين است كه وجوب معرفت خداوند متعال مستفاد از عقل است ، البته نقل هم بر آن دلالت دارد . خدا مىفرمايد : * ( « فَاعْلَمْ أَنَّه لا إِله إِلَّا الله » ) * [1] . زيرا بالضرورة شكر نعمت واجب است و آثار نعمت بر ما آشكار است . پس بر ما واجب است كه از فاعل نعمتها

[1] محمّد / 19 .

147