وجوب آن ضرورى نيست بلكه به واسطه نظر در آن و استدلال بر آن به سبب مقدماتى كه به نظر دقيق محتاج است ، صورت خواهد پذيرفت كه آن مقدمات عبارتند از : معرفت و شناخت واجب است . معرفت جز با نظر تمام نمىشود . و آنچه كه واجب جز بدان تمام نمىشود ، واجب است . در اين صورت مكلف مىگويد : پس تا زمانى كه واجب نباشد ، نظر نمىكنم و واجب نيست كه زمانى كه نظر نكرده‌ام . پس هم وجود نظر به طور مطلق بر وجوب نظر متوقف است و هم وجوب نظر بر وجود آن .
بنابراين نمىتوان گفت : ممكن است وجوب نظر ، قياس فطرى باشد و لذا پيامبر مقدماتى را براى مكلف چنان تنظيم مىكند كه بدون زحمت ، ذهن وى را بدان مىكشاند و ضرورتا او را نسبت به وجوب نظر آگاه مىكند . بر اين اساس حكم بر وجوب نظر ضرورى بوده ، نيازمند تنبّه و آگاهى بخشيدن به طرفين آن است .
زيرا در پاسخ خواهيم گفت : اينكه گفتيد قياس فطرى است با توجه به توقف آن بر مقدمات دقيقى كه بر شمرديد ، باطل است . و بر فرض صحت اين گفته شما بدين صورت كه دليل ديگرى بر آن داشته باشيم ، باز مكلف حق دارد كه به پيامبر و كلامى كه مىخواهد او را بدان متنبّه گرداند ، گوش فرا ندهد و از سوى ديگر در ترك نظر و يا استماع گناهكار نخواهد بود . زيرا هنوز وجوب چيزى اصلا ثابت نشده است . پس دعوت و اثبات نبوت ممكن نيست و همين است معنى افحام پيامبران .
2 - پاسخ حلَّى : اگر مكلف بگويد : صدقت را نمىشناسم مگر از راه نظر و نظر نمىكنم مگر زمانى كه بر من واجب باشد و وجوب آن را بدانم ، در پاسخ به او گفته مىشود : نظر بر تو وجوب لداعى نفس الامرى دارد اما لازم نيست كه آن وجوب را بشناسى . اگر بگويد كه وجوب موقوف بر علم من بدان است ، گوييم : نه ، بر آن متوقف نيست . زيرا در اين صورت علم به وجوب موقوف بر وجوب است و اگر وجوب علم موقوف بر وجوب باشد ، دور لازم مىآيد پس وجوب در نفس الامر موقوف بر علم به وجوب نيست . اگر بگويد : تا وجوب را نشناسم نظر نمىكنم . گوييم :
منظورت از وجوبى كه تا آن را نشناسى ، نظر نمىكنى ، چيست ؟ اگر گويد : منظورم از وجوب آنست كه ترك آنچه به وسيله آن واجب شده ، گناه و فعل آن ثواب است .
گوييم : پس شرع را ثابت كردى . زيرا قائل به ثواب شدى و الَّا اينكه گفتى : و وجوب آن را جز از قول تو نمىشناسم ، باطل خواهد شد . بدين صورت اشكال افحام پيامبران دفع مىشود .

144