فضل مىگويد :
شيخ ابو الحسن اشعرى معتقد است كه حصول علم كه نتيجه نظر صحيح است ، از روى عادت است . از اينرو چنين اعتقادى دارد كه از نظر وى تمامى ممكنات ، ابتداء يعنى بدون واسطه ، به خداى متعال مستند است و نيز خداوند قادر مختار است . لذا صدور هيچ كدام از ممكنات از او و نيز بر او واجب نيست . از سوى ديگر بين حوادثى كه به دنبال هم مىآيد ، رابطه اى جز جريان عادت بر خلق بعضى از امور به دنبال بعضى ديگر ، وجود ندارد . به طور مثال : آتش سوزى به دنبال تماس با آتش و سير آبى به دنبال نوشيدن آب ، در اينجا تماس و نوشيدن آب دخالتى در وجود آتش سوزى و سيرآبى ندارد بلكه همهء آنها در اثر قدرت و اختيار خداوند متعال به وقوع پيوسته است . پس خدا مىتواند : ايجاد تماس با آتش كند بدون اينكه آتش سوزى ايجاد شود و نيز ايجاد آتش سوزى كند بدون اينكه تماس با آتش در ميان باشد . همين طور است در مورد ساير افعال . بر اين اساس هر گاه صدور فعل از خدا تكرار شود و دائمى يا اكثرى باشد ، گويند كه آن را با اجراى عادت انجام داد . و اگر فعل تكرار نشود يا خيلى كم تكرار شود ، آن فعل خارق العاده يا نادر است . بدون شك علم پس از نظر ، ممكن ، حادث و محتاج به مؤثر است و مؤثرى جز خداوند نيست . پس علم ، فعل خداست كه بدون اينكه صدورش از او يا بر او واجب باشد ، از خدا صادر شده و چون دائمى يا اكثرى است ، عادى مىباشد . اين است عقيده اشاعره در اين مسئله . ما پيش از اين بيان داشتيم كه مراد از عادت چيست ؟ بنابراين خصم يا مىگويد : نظر صحيح مستلزم علم است و اين استلزام واجب بوده ، تخلف از آن محال عقلى است ، كه اين از نظر ما باطل است . زيرا ممكن است با حصول جميع شرايط ، به نتيجه دست نيابيم . پس تخلف در اين باره محال عقلى نيست . و يا مىگويد وجوب عادى به معنى محال بودن تخلف به لحاظ عادت است اگر چه از نظر عقلى جايز باشد ، - همان طور كه بيان كرديم - عين مذهب اشاعره است .
اينكه گفت : اشاعره حصول علم به دنبال دو مقدمه را اتفاقى مىدانند ، بهتان و افتراى محض است . زيرا همانطور كه در بيان منظورش گفتيم : كسى كه قائل به استلزام عادى باشد آن را - آنگونه كه وى تصور كرده است و در مثالهايى به شكل اباطيل و ترهات آورده است - اتفاقى نمىداند . گويا وى بين لزوم عادى و اتفاقى بودن يك چيز فرق قائل نشده است و اگر فرق قائل شده خود را نادان نشان داده تا بتواند به راحتى بدگويى و اظهار نفرت كند . و الله اعلم .

140