من مىگويم :
از آنچه در بحث دوّم از مسئله اوّل گذشت ، دانستيد كه اگر به استناد تمام ممكنات بلا واسطه به خدا قائل شديم و ارتباط و سببيت خارجى يا طبيعى بين حوادث پى در پى را انكار كرديم ، لازم مىآيد كه نتوانيم حكم كنيم جسم حادث است يا مركب ، ممكن و نيز عرض بلا معروض و جسم بلا مكان ، لازم آيد كه همهء اينها باطل است . مطالب ديگرى نيز در اين باره گذشت . از همين مطلب ، اشكالات وارده بر اين گفتهء وى كه : مؤثرى جز خداى متعال نيست ، معلوم مىشود و ما در ادامه بدان خواهيم پرداخت .
فضل گفت : خدا مىتواند تماس با آتش بدون آتش سوزى و آتش سوزى بدون تماس با آتش ايجاد كند . اگر منظورش اين است كه خدا مىتواند با اينكه آتش و چيزى كه آتش با آن تماس پيدا كرده با وجودى كه بر طبيعت خود باقىاند ، ايجاد تماس بدون آتش سوزى كند ، بايد دانست كه چنين چيزى ممنوع است . چه محل قدرت نيست زيرا محال است . اگر منظورش اين است كه خدا مىتواند ايجاد تماس بدون آتش سوزى كند با تغيير ماهيت آن دو ، بايد دانست كه چنين ايجادى مسلَّم است . ليكن مورد بحث فعلى ما نيست . همين طور اگر منظورش از ايجاد آتش سوزى بدون تماس ، آتش سوزى مطلق است ، بايد گفت كه آن هم مسلَّم است ولى اگر منظورش از آتش سوزى آن است كه بشخصه از آتش به وجود مىآيد ، بايد گفت كه ممنوع است . و پوشيده نيست كه توقف مسبّب بر اسباب منافاتى با قدرت ندارد . زيرا مقدور در صورت وجود اسباب ، متعلق قدرت قرار مىگيرد و به اصطلاح مقدور بالواسطه است . همچنين وجوب مسبّب پس از اختيار سبب منافاتى با قدرت و اختيار ندارد . پس وجوب علم به نتيجه به هنگام حصول نظر صحيح ، معلوم شد .
اينكه گفت : وجوب استلزام علم در نظر صحيح باطل است . چون ممكن است با حصول تمامى شرايط باز به نتيجه دست نيابيم ، واضح البطلان است . زيرا اگر منظورش از شرايط ، تمامى شرايط اعم از شرايط قياس و شرايط علم از قبيل عقل ، حيات ، بيدارى و عدم غفلت است ، بايد دانست كه امكان عدم دستيابى به نتيجه در صورت اجتماع تمام شرايط از آشكارترين محالات است . امّا اگر منظورش خصوص شرايط قياس است ، بايد دانست كه امكان عدم دستيابى به نتيجه مسلَّم است ولى اعتبار وجود شرايط علم در سخنان هر پژوهشگرى كه در چنين بحثى سخن مىگويد ، مسلَّم و پذيرفته شده است .
امّا آنجا كه نسبت مصنّف - ره - به اشاعره را مبنى بر اينكه آنان حصول علم به دنبال

141