احاطه كننده است . اما من دليلى بر اين اقتضا و استلزام نمىيابم . بلى در شرح مقاصد به اين مطلب استشهاد كرده است كه : « و لذا يصح رأيت القمر و ما ادركه بصارى لاحاطة الغيم به و لا يصح ادركه بصارى و ما رأيته » . لذا صحيح است كه بگوييم : ماه را ديدم و چشمانم به جهت احاطه ابرها ماه را ، ادراك نكرد ، ولى درست نيست كه بگوييم : چشمانم او را ادراك كرد و من آن را نديدم . اين جمله ناتمام است . زيرا اگر ابرها و يا مانع ديگرى جلوى ماه را بگيرد ، ديگر نه ( رأيته : او را ديدم ) صحيح است و نه ( ادركه بصرى : چشمم آن را ادراك كرد ) . اما اگر مانعى وجود نداشته باشد ، درست خواهد بود كه گفته شود :
( رأيته و ادركه بصرى ) . گذشته از اين لحاظ كردن احاطه در معناى ادراك در آيه * ( « لا تُدْرِكُه الأَبْصارُ » ) * متصوّر نيست ، خواه منظور احاطه به حقيقت شيىء ديده شده و ماهيت آن باشد و خواه احاطه به جوانب و باطن آن . زيرا در شأن ابصار ( چشمان ) نيست كه يكى از اين دو احاطه را داشته باشد و آنگاه خدا با نفى احاطه چشمان ، مدح گويد . گذشته از اينكه در صورتى احاطه چشمان به جوانب مرئى ( ديده شده ) صحيح است كه همچون شيشه ، خالص باشد . اگر فرض شود كه خدا آن را از خود نفى و آن را نقص خود دانسته ، در حالى كه به كمال شبيه تر است ، پس رؤيت او بدون احاطه ، به نفى اوليتر است . زيرا چنين رؤيتى جز با ناخالصى مرئى امكان ندارد .
از اين گذشته در ردّ استدلال به اين آيه امورى را بيان كرده‌اند . از جمله :
1 - فخر رازى گفته است : تمدّح به نفى رؤيت هنگامى حاصل مىشود كه رؤيت جايز باشد و خدا بتواند ديدگان را از رؤيت منع كند مثل مدح در نفى ظلم و عبث . بنابراين آيه بر جواز رؤيت خدا دلالت مىكند نه بر امتناع آن .
در پاسخ وى مىگوييم : چنين مطلبى آنجا صحيح است كه به فعل برگردد . زيرا مدح در فعل جايز نيست مگر در صورت امكان و قدرت بر انجام آن . چون به قصد تعلق مىگيرد . اما در آنچه كه به ذات و صفات ذاتى مثل علم و قدرت و وحدانيت بر مىگردد ، درست نيست . به همين دليل تمدّح خداوند به اينكه شريك و فرزند ندارد صحيح است با اينكه جايز نيست او را شريك و ولد قرار داد و قدرت وى بدان دو تعلق نمىگيرد و نيز صحيح است كه خدا را چنين ستود كه غير عاجز است ، با اينكه عجز بر او جايز نيست و قدرتش بدان تعلق نمىگيرد .
2 - اگر مدح به نفى رؤيت ، به جهت امتناع آن صحيح باشد ، مدح معدوم هم بدان صحيح خواهد بود . در حالى كه چنين مدحى باطل است . همين گونه است كيفيات نفسانى

129