سر محل وقوع رؤيت است . مجوزّين مىگويند : همانگونه كه محل حصول اين انكشاف مىتواند قلب باشد ممكن است كه عضوى ديگر يعنى چشم باشد . بدين ترتيب نزاع در اين مسئله به طور كلى بر طرف مىشود . و خدا از همه آگاهتر است .
من مىگويم :
پيش از اين گذشت كه رؤيت به معنايى كه وى بيان كرده ، به هيچ وجه محل نزاع نيست . اين رؤيت را ساخته‌اند تا از اشكالاتى كه بر آنان وارد است ، فرار كنند . همان گونه كه از دليل اشعرى به دست آمد ، محل نزاع همان رؤيت معروف است . گذشته از اين اگر به امتناع رؤيت خدا اقرار كردند ، اين معنى هم ممتنع است . زيرا همان گونه كه گذشت :
صورت حاصله به هنگام بستن چشم همانا پس از رؤيت است و از توابع و محل آن حس مشترك يا خيال است . پس نمىتوان گفت بدون رؤيت ، رؤيت ممكن است . اگر فرض كنيم كه معنايى اراده كرده‌اند كه نه رؤيت معروف است و نه موقوف بر آن ، بايد دانست كه نه ما آن را مىشناسيم و نه گمان كنم كه خود آنان هم آن را بشناسند . پس چگونه ممكن است كه بين ما و آنان در اين باره نزاع درگيرد . همچنانكه پيش از شناخت ، به امتناع عقلى آن حكم نمىكنيم .
در مورد آنچه كه فضل دربارهء آيهء اوّل مبنى بر اينكه ادراك در لغت بمعنى احاطه است و نقص از جهت آن و مدح به واسطهء نفى آن است ، بايد گفت : در كتابهاى لغت و آثار عربى شاهدى بر آن نيست بلكه ظاهر بر خلاف آن است . ديوار ، خانه و صندوق ، آنچه را كه در آن است ، احاطه كرده و در بر مىگيرد ولى هيچگاه گفته نمىشود كه ديوار و صندوق آنها را ادراك كرده است . در صحاح اللغه جوهرى آمده است : وقتى مىگويى :
ادركته ببصرى يعنى او را رؤيت كردم . شايد دليلش اين باشد كه هر گاه ادراك با بصر همراه باشد ، جز رؤيت چيزى از آن فهميده نمىشود هر چند به معنى لحاق باشد .
همينطور هر گاه با سمع ( گوش ) همراه باشد و گفته شود : ادركته باذنى ، جز سماع ( شنيدن ) از آن فهميده نمىشود . بنابراين از ادراك چيزى جز اثر حوالى كه با آن همراه است ، فهميده نمىشود .
استدلال فضل به آيهء * ( « إِنَّا لَمُدْرَكُونَ » ) * بجا نيست . زيرا ادراك در اين آيه به معنى لحاق است . بنابراين مدركون به معنى ملحقون است . در مواقف و شرح آن و تفتازاتى در شرح مقاصد اعتراف كرده‌اند كه ادراك به معنى لحاق است ليكن گمان برده‌اند كه لحاق و وصول مقتضى احاطه بوده ، بر اين اساس گفته‌اند : ادراك در اين آيه به معناى رؤيت

128