علم و قدرت و مانند آن جايز شد - لازم مىآيد . پس معلوم مىشود كه آنچه مصنّف - ره - به آنان نسبت داد مبنى بر جواز ادراك معدومات ، بر آنان وارد است و از گفته‌هاى آنان لازم مىآيد . منظور مصنّف - ره - از اين نسبت ، نسبتى است بر حسب آنچه كه از گفته‌هاى آنان لازم مىآيد ، اگر چه ظاهرا بدان قائل نباشند . مراد مصنّف - ره - از اينكه گفت : « فرقى بين رؤيت مزه‌ها و بوها و رؤيت معدوم نيست و همانگونه كه علم به محال بودن رؤيت معدوم ، ضرورى است . . . » اين بوده كه استبعاد نسبت جواز رؤيت معدوم به آنان را دفع كند . حاصل آن اينكه : ضرورتا مزه‌ها و بوها همچون رؤيت معدوم بدون هيچ فرقى از نظر عقلى محال است . پس هر گاه از وى مكابره و مخالفت با ضرورت عقل و حكم عقلا به جواز رؤيت مزه‌ها و مانند آن ملتزم شدند ، بعيد نيست كه اعتقاد به رؤيت معدوم را جايز بدانند بدين ترتيب در مىيابيد كه پاسخ فضل كه گفت : « اگر منظورش از آن محال عقلى است ، از نظر ما ممنوع است » ربطى به كلام مصنّف - ره - ندارد ، مگر اينكه منظورش پاسخ به ادعاى فرق بين دو محال باشد . بدين ترتيب كه محال بودن رؤيت مزه‌ها و بوها عادى و محال بودن رؤيت معدوم ، عقلى باشد . در اين صورت بايد دانست اين مطلب به ضرورت عقلى از دو جهت مكابره كرده است : از جهت ادعاى فرق بين دو محال و از جهت اصل اعتقاد به اينكه محال بودن رؤيت مزه‌ها و مانند آن ، عادى است .
آنچه كه در پاسخ از تسلسل گفته ، گذشته از اينكه ربطى به منظور مصنّف - ره - ندارد ، دافع تسلسل هم نيست . اما عدم ارتباط آن با منظور مصنّف - ره - : وى تسلسل را چنين فهميده است كه رؤيت به رؤيت ديگرى و همينطور تا بىنهايت تعلق مىگيرد و بنا را همان طور كه گذشت و شما هم بطلان آن را ديديد ، بر اين گذاشت كه منظور مصنّف - ره از معنى ، رؤيت است ؛ در حالى كه منظور از معنى آن چيزى است كه ادراك به واسطه آن حاصل مىشود . بنابراين منظورش از تسلسل ، تسلسل اين معانى است نه رؤيت . و اين مطلب در كلام مصنّف واضح است . امّا اينكه دافع تسلسل نيست : تسلسل واقع در رؤيت از حيث صحت تعلق رؤيت به رؤيت است نه از حيث وجوب اين تعلق . پس تسلسل جز از راه انكار اين صحّت امكان پذير نيست و با اثبات نفس صحت رؤيت رؤيت به وسيلهء خود آن كه منافاتى با تسلسل در رؤيت مختلف ندارد ، نمىشود تسلسل را دفع كرد ، گذشته از اين نفس صحت رؤيت رؤيت به وسيله خودش بىمعنى است . زيرا مغايرت بين رؤيت حقيقى و رؤيت مرئى لازم مىآيد . چرا كه تعلق يك چيز به چيز ديگر ضرورتا خواهان دو گانگى است .

123