با برهان ثابت شده ، ضرر نمىرساند . اما اينكه گفت : « بنابر تقدير اينكه معنى موجود باشد ، صحيح خواهد بود كه بتوانيم آن معنى را ببينيم . زيرا موجود است و از نظر آنان ، هر موجودى قابل رؤيت و به اين ترتيب تسلسل پيش مىآيد . زيرا رؤيت اين معنى ، به دليل معنى ديگرى است . » پاسخش اين است كه عقل رؤيت هر موجودى را جايز مىداند ، هر چند محال عادى باشد ، رؤيت اگر موجود باشد ، صحيح است كه به سبب خودش ديده شود و نيازى به رؤيت ديگرى نيست . لذا تسلسل قطع مىگردد . چنانكه در وجود بنابر تقدير اينكه موجود باشد ذكر كرده ، پس نه محال است و نه تصادمى با ضرورت دارد . به استبعادات و دشنامهاى ديگرى كه داده بارها پاسخ داده‌ايم . در اينجا با ذكر دو بيت پاسخش را مىدهيم .
< شعر > و ذى سفه يواجهنى بجهل و اكره ان اكون له مجيبا يزيد سفاهة و ازيد حلما كعودزاده الاحراق طيبا < / شعر > من مىگويم :
شكى نيست كه مبحث مصنّف - ره - در اينجا شامل همهء احساسات ظاهرى است و اختصاصى به رؤيت ندارد . اين كلام مصنّف - ره - نيز شاهد آن است كه گفت : « آن را با همهء حواس يعنى چشيدن ، بوئيدن ، لمس و شنيدن درك كند » و « جواز لمس علم و قدرت » . در اين بحث ، لفظ ادراك به معناى مطلق استعمال شده است و با اين دو عبارت قصد داشته كه بر مباحثى غير از رؤيت تأكيد كند تا توهّم پيش نيايد كه اين بحث اختصاص به رؤيت دارد . با اين وجود فضل در چنين وهمى گرفتار شده چنانكه گمان برده منظور مصنّف - ره - از ادراك معنايى است كه در مدرك حاصل مىشود در حالى كه مراد مصنّف - ره - اين است كه ادراك به دليل معنايى در مدرك بوجود مىآيد . خلاصهء نظر مصنّف - ره - اين است كه آنان معتقدند ادراك در حيوان به دليل معنايى است كه در آن وجود دارد مثل حيات . بدون شك شأن ادراك آن است كه به شيىء به همان صورت كه فى نفسه هست تعلق گيرد و شيىء را به وجود و مانند آن مقيّد نكرد مگر به منظور شرايط رؤيت كه اينان آن شرايط را معتبر نمىدانند . پس بنابر اقتضاى مذهب آنان احساس ، به منزلهء علم در عموم تعلق است . در نتيجه هر گاه معنى در شخصى حاصل شود ، صحت تعلق رؤيت و مانند آن به معدوم و به اينكه شيىء در آينده موجود خواهد شد و . . . لازم مىآيد . گذشته از اين ، به مقتضاى مذهب آنان كه هر چيزى را به ارادهء فاعل مختار احاله مىدهند ، جواز ادراك معدوم با تمام حواس ظاهرى - همان گونه كه رؤيت

122