است ، درك مىكند كه در اين صورت تعلق ادراك به معدوم ، و به اينكه شيىء در آينده به وجود خواهد آمد و يا در گذشته موجود بوده ، لازم مىآيد و نيز آن را با همهء حواس يعنى چشيدن ، بوييدن ، لمس و شنيدن درك كند . زيرا فرقى ميان رؤيت مزه و بو و رؤيت معدوم نيست و همانگونه كه علم به محال بودن رؤيت معدوم ضرورى است ، علم به محال بودن رؤيت مزه و بو نيز ضرورى است . همينطور لازم مىآيد كه فردى از ما با وجود مانع بزرگ ، پشه اى را ببيند و با وجود عدم مانع نتواند فيل بزرگ يا كوه مرتفعى را مشاهده كند . بنابر اينكه معنى در مثال اوّل موجود باشد و در مثال دوّم موجود نباشد . و نيز صحيح خواهد بود كه بتوانيم آن معنى را ببينيم . زيرا موجود است و از نظر آنان هر موجودى قابل رؤيت ؛ به اين ترتيب تسلسل پيش مىآيد . زيرا رؤيت اين معنى ، به دليل معناى ديگرى است . كدام آدم عاقل راضى مىشود از فردى پيروى كند كه معتقد به جواز ديدن مزه ، بو ، گرمى ، سردى و صدا با چشم ، لمس علم ، قدرت ، مزه ، بو و صدا با دست ، چشيدن آن با زبان ، بوئيدن آن با بينى و شنيدن آن با گوش باشد ؟ ! آيا چنين نظرى غير از سفسطه و انكار محسوسات ، مىتواند چيز ديگرى باشد ، حتى سوفسطاييان هم در سخنان خود تا اين حد مبالغه نكرده‌اند !
فضل مىگويد :
ظاهرا ادراك را به كار برده و رؤيت را اراده كرده است . حاصل كلام اشاعره اين است كه مىگويند : رؤيت معنايى است كه در مدرك به وجود مىآيد و تحقق آن متوقف بر هيچ شرطى نيست . بارها اين مطلب را بيان نموده‌ايم و مراد آنان را از اين كلام توضيح داده‌ايم . وى مىگويد : « به همين دليل ادراك معدومات را جايز دانسته‌اند . زيرا شأن ادراك آن است كه به مدرك با آنچه كه در نفس خود دارد ، مرتبط باشد . اين در حال عدم حاصل مىشود همانگونه كه در حال وجود تحقق مىيابد . » اين استدلالى است باطل بر معنايى كه او خود اختراع كرده است . اينكه رؤيت معنايى باشد كه در بيننده حاصل مىشود ، موجب جواز تعلق آن به معدوم نمىگردد و بلكه مدعا اين است كه به هر موجودى تعلق مىگيرد . كما اينكه اين نكته را در فصل قبلى بيان داشت . اما تعلق آن به معدوم نه از مذهب اشاعره است و نه از سخنانشان در بحث رؤيت لازم مىآيد . در پاسخ اينكه گفت : « علم به محال بودن رؤيت مزه‌ها و بوها همچون علم به محال بودن رؤيت معدوم ، ضرورى است » بايد گفت : اگر منظورش محال عقلى است كه از نظر ما ممنوع است و اگر منظورش محال عادى است از نظر ما مسلَّم است و استبعاد آن به حقايقى كه

121