صحت رؤيت يك چيز ، تحقق رؤيت آن چيز نيست و ما چيزهايى را كه بيان شد ، نمىبينيم . زيرا چنانكه قبلا نيز بيان گرديد ، عادت خداوند متعال بر اين جارى شده است كه آنها را نبينيم بلكه عادت خداوند بر عدم خلق رؤيت آنها جارى شده است ، هر چند ممتنع نيست كه خداوند رؤيت آنها را در ما بيافريند چنانكه رؤيت چيزهاى ديگر را در ما آفريده است . دشمنان به شدت او را انكار مىكنند و مىگويند : اين حرف مكابره محض و خروج كامل از حيّز عقل است . ما مىگوييم : اين انكار جز استبعاد ناشى از آنچه كه در رؤيت عادى شده ، نيست . حقايق و احكام ثابت و مطابق واقع از عادت گرفته نمىشوند بلكه از چيزهايى است كه عقلهاى پاك و خالص از هر گونه هواهاى نفسانى و شوائب تقليدى مىتوانند بدان حكم كنند .
در اين قسمت لازم است كه حقيقت رؤيت را بيان داريم تا هر گونه استبعادى از دلهاى سالم زدوده شود ؛ هر گاه به خورشيد بنگريم ، آن را خواهيم ديد . حال اگر چشم را ببنديم بطور واضح علم به خورشيد خواهيم داشت . اين حالت دوّم مغاير حالت اوّل است كه بالضروره رؤيت است ، اين حالت مغاير و زايد ، آنگونه كه در جاى خود تحقيق شده است ، تنها تأثير حس نيست بلكه حالت ديگرى است كه خداوند در بنده شبيه به بصيرت در معقولات آفريده است . همانطورى كه بصيرت ، اشيا را درك مىكند و محل آن قلب است ، همينطور چشم ، اشيا را مىبيند و محل آن حدقهء انسان است . از نظر عقل جايز است كه آن حالت بدون هيچ شرط و محلى اشيا را درك كند ، هر چند محال عادى است كه انسان بدون مقابله و ديگر شروط ادراك كند ، اما چنين تجويزى ، تجويز عقلى و محال نيز محال عادى است . چنانكه اين مطلب را بارها مورد اشاره قرار داده‌ايم . اگر فرد منصف در اين مطلب به دقّت تأمل كند ، در آن استبعادى نخواهد ديد و بازگشت آن به يك كلام است كه پيش از اين بيان داشتيم .
من مىگويم :
پوشيده نيست كه دليل اشعرى در كتابهاى آنان تكرار شده است و اشاعره تلاش فراوانى كرده‌اند تا آن را تصحيح نمايند ، امّا موفق به تصحيح آن نشده‌اند ، حتى محققان اشعرى به ناتمام بودن اين دليل اقرار كرده‌اند . شارح مواقف تا آنجا كه توانسته اين دليل را زيبا و صحيح جلوه داده ، در مواردى بر آن اشكال گرفته است ؛ چنانكه مىگويد : « در اين تصحيح تكلَّفات ديگرى وجود دارد كه با اندك تأملى از آن مطلع خواهى شد و اوّلين چيزى كه گفته شده اين است كه تكيه در اين مسئله بر دليل عقلى ، متعذّر و مشكل

117