امور ضرورى است . هر عاقلى حكم مىكند كه مزه با چشيدن ، بو با بوييدن ، گرمى و كيفيات ملموس ديگر با لمس و صدا با شنيدن و نه با چشم ، ادراك مىشوند . به هر صورت علم به چنين حكمى قابل تشكيك نيست و هر كس در آن شك كند سوفسطايى است . شگفت آنكه ، اشاعره ، همانگونه كه عدم رؤيت كوههاى سر برافراشته به آسمان را بدون وجود مانع جايز مىدانند ، ديدن چنين اعراضى را كه با چشم مشاهده نمىشوند ، ممكن دانسته‌اند . آيا قائل به اين گفتار از آن غافل بوده است ؟ !
فضل مىگويد :
شيخ ابو الحسن اشعرى براى اثبات جواز رؤيت خداوند متعال ، به وجود استدلال كرده است . تقدير استدلال چنانكه در مواقف و شرح آن نيز بيان گرديده چنين است كه ما اعراضى مانند رنگ ، نور ، حركت ، سكون ، اجتماع ، افتراق و . . . را مىبينيم كه البته مطلب معلومى است و جوهر را نيز مىبينيم . زيرا در جسم طول و عرض را مىبينيم . طول و عرض ، دو عرض قائم به جسم نمىباشند . زيرا به اثبات رسيده است كه جسم ، مركَّب از جواهر فرد است . مثلا اگر طول قائم به يك جزء واحد باشد آن جزء حجم بيشترى نسبت به جزء ديگر خواهد داشت در نتيجه قسمت پذير مىباشد كه اين خلف است و اگر قائم به بيش از يك جزء باشد ، لازم مىآيد عرض قائم به دو محل باشد كه اين هم محال است . بنابراين رؤيت طول و عرض ، همان رؤيت جواهرى است كه جسم از آنها تركيب مىشود . پس ثابت گرديد كه صحت رؤيت ميان جوهر و عرض مشترك است .
اين صحت رؤيت ، علتى مختص به وجود جوهر و عرض دارد و آن تحقق رؤيت هنگام وجود و انتفاى آن به هنگام عدم خواهد بود و اگر امرى تحقق نيابد كه حال وجود را غير از حال عدم قرار دهد ، ترجيح بلا مرجّح لازم مىآيد . اين علت به ناچار بايد ميان جوهر و عرض مشترك باشد در غير اين صورت لازم مىآيد كه يك امر واحد ، معلَّل به علل مختلف باشد كه جايز نيست . اين علت مشترك ، يا وجود است و يا حدوث . زيرا ميان جوهر و عرض به جز اين دو ، چيز ديگرى مشترك نيست . اما حدوث ، عدمى است و نمىتواند علت باشد ، بنابراين علت مشترك ، وجود است . اين وجود بين واجب و نيز آن دو مشترك است . بنابراين علت صحت رؤيت دربارهء خداوند متعال هم تحقق دارد .
لذا صحت رؤيت خداوند نيز حاصل است كه مطلوب نيز همين بود .
به موجب اين دليل رؤيت هر موجودى مانند صدا ، بو ، مزه و ملموسات ، چنانكه اين مرد گفت ، صحيح خواهد بود . شيخ اشعرى اين نظر را قبول نموده ، مىگويد : لازمه

116