روى زمين به آسمان خيره شوند امّا آن را نبينند . محال است كه در آسمان هزار خورشيد هر كدام با بزرگى هزار برابر خورشيد منظومه شمسى باشد امّا مشاهده نشود . محال است انسانى كه يك سر او مشاهده مىشود ، هزار سر داشته باشد و تماما مانند همان سرى باشد كه ديده مىشود . ولى با اين وجود ديده نشوند . محال است فردى خبرى را با صداى هزار مرتبه بلندتر از صداهاى معمول در جمع هزار نفر بگويد و آنان سخن او را كاملا بشنوند كه مىگويد : « زيد نايستاد » امّا هيچ كس از حاضران نفى را نشنود هر چند هزار مرتبه تكرار شده باشد و تمام عبارت را كاملا شنيده باشند . آگاهى ما نسبت به اين موارد بيشتر از آگاهى ما به اين مطلب است كه در موقع خروج از منزل ظرفهاى خانه به انسانهايى محقّق و مدقّق در علم منطق و هندسه تبديل نشده‌اند و پسرم را كه ديروز ديدم همان است كه الآن مىبينم و از موقع بسته بودن چشم تا پس از باز شدن آن ، هزار خورشيد به وجود نيامد و نابود نگرديد با اينكه خداوند متعال بر تمامى آنها قدرت دارد و اين عمل فى نفسه ممكن است . كودك شيرخوارى كه هم اكنون متولد مىشود از يك پدر و مادر متولد مىشود و هزار سال بر او نگذشته است ، هر چند چنين امرى فى نفسه ممكن است و با نظر به قدرت خداوند متعال محال نخواهد بود . در اين قضاياى جايز ، به سوفسطاييان نسبت اشتباه دادند و آنها را شديدا تكذيب كردند پس چگونه است كه اشاعره قضايايى را جايز دانسته‌اند كه عدم اطمينان به مشاهدات را به دنبال دارد ؟ ! از شگفت انگيزترين مطالب ، پاسخى است كه فخر الدين رازى ، رئيس و يكى از فاضلترين دانشمندان متأخر آنان داده است . او در اين باره مىگويد ، « جايز است كه خداوند متعال در آهنى كه با آتش گداخته شده است به هنگام خروج از كوره ، برودتى خلق كند كه در اثر آن هيچ گونه حرارتى در آهن حس نشود و نيز جايز است كه رنگى را كه در آهن گداخته است و نورى را كه از آن مشاهده مىشود ، در آهن سرد خلق كند . » غافل از اينكه اين موضوع ، محل نزاع نمىباشد بلكه نزاع در اين است كه جسم بسيار داغى را انسان صحيح البنيه با حواس كاملا سالم به هنگام داغى لمس نمايد امّا چنين حرارتى را حس نكند . يارانش ، اين مطلب را جايز مىدانند پس چگونه مىتواند ، سخن او پاسخ اين مسئله باشد ؟ !
فضل مىگويد :
حاصل مطالبى كه در اين فصل با سر و صداى زيادى آورده است ، اين است كه اشاعره وجود و عدم شرايط را در تحقق و عدم تحقق رؤيت معتبر نمىدانند ، به همين دليل

112