استدلال كه ما از دور جسم بزرگ را كوچك مىبينيم و اين امكان ندارد مگر از اين جهت كه ما برخى از اجزاء را مشاهده مىكنيم و مابقى را نمىپذيريم ؛ هر چند تمام اجزا در حصول شرايط با يكديگر برابرند . پس معلوم گرديد كه هنگام اجتماع شرايط رؤيت واجب نيست . و چنانكه بيان گرديد تحقيق آنچه گفتيم اين است كه منظورشان از عدم وجوب ، جواز عقلى عدم رؤيت و امكان تعلق قدرت بر آن است . پس انكار محسوسات كجا و سفسطه كجا ؟ ! مطلبى كه دربارهء كوههاى مرتفع در اطراف ما بيان كرد و اوصاف مبالغه آميز و فريادهاى پست و كلمات رعب آور و وحشت انگيزى كه با آن به رعد و برق برخاست ، مطالبى است كه اذهان قلندريه و عوام را به مذهب باطل و نظر فاسد و كاسد وى متمايل مىگرداند ، و عقيدهء هيچ يك از اشاعره و مذهب آنان نيست ، بلكه ايرادى است كه خصم در مقام اعتراض بر آنان وارد مىكند و مىگويد : اگر شرايط رؤيت در زمانى جمع گردد ، واجب است كه رؤيت تحقق يابد در غير اين صورت جايز خواهد بود كه در مقابل ما كوههاى مرتفعى باشد و ما آنها را نبينيم . اين است اعتراض . اشاعره در پاسخ گفته‌اند : به دليل اينكه از امور عادى است قابل نقض است . زيرا در امور عادى مىتوان قائل به نقض شد ، هر چند بر عدم وقوع آن جزم داشته باشيم . در اينجا سفسطه اى هم نيست . همينطور در مورد كوههاى مرتفعى كه آنها را نمىبينيم ، قائل به جواز وجود آنها هستيم و به عدم آنها جزم داريم . زيرا جواز مستلزم وقوع نيست و منافاتى با جزم به عدم آن ندارد و مجرد تجويز آن سفسطه نمىباشد .
حاصل كلام اشاعره چنانكه قبلا نيز به آن اشاره شد اين است كه به هنگام تحقق شرايط ، رؤيت وجوب عقلى ندارد بلكه عقل و عدم وقوع آن را در چنين وضعى جايز مىداند با اينكه محال عادى است و دشمنان بين محال عقلى و محال عادى فرق قائل نشده‌اند و بيشتر اعتراضهاى وى نيز از عدم چنين فرقى ناشى شده است . البته همهء توصيفها و مبالغه هايى كه در مورد پرتو انوار بيان گرديد از زبان دشمنان است و توضيح آن قبلا گذشت .
من مىگويم :
پيش از اين گذشت كه حقيقت نظر اشاعره نفى واقعى سببيت از اسباب طبيعى و نسبت حقيقى مسببات به فعل قادر بدون دخالت اسباب ، و نفى عقلى توقف مسببات بر اسباب است . در اين صورت عقلا و واقعا با وجود تمام بودن سبب و اجتماع شرايط جايز است كوههاى مرتفع با آن اوصافى كه مصنّف ( ره ) بيان نمود ، ديده نشوند و نيز صداها و

108