زيرا ضرورى و بديهى نيست تا بىنياز از دليل باشد . بنابراين بايد امكان را اثبات كنند .
اين با كلام شيخ الرئيس ، ابن سينا منافاتى ندارد كه مىگويد : « هر چه شنيدى ، آن را در بقعه امكان قرار ده تا اينكه برهان آشكارى تو را از آن جدا كند . » زيرا مراد از امكان در اينجا ، احتمال است نه امكان در مقابل امتناع .
اينكه خصم گفت : « از فرض تحقق رؤيت بدون تحقق شرايط ، محالى لازم نمىآيد » ، اگر منظورش اين است كه تحقق رؤيت بدون شرايط آن محال نمىباشد ، اين عين ادعا است و اگر منظورش اين است كه محال ديگرى از آن لازم نمىآيد ، پس اينكه گفت :
محال نمىباشد ، كلام نادرستى خواهد بود . زيرا محال بودن چيزى متوقف بر لزوم محال ديگرى از آن ، نمىباشد و گرنه اجتماع نقيضين يا اجتماع ضدين و اكثر محالات ديگر ، محال نخواهد بود .
اگر گفته شود : شايد منظور اشاعره از رؤيتى كه توقف عقلى آن را بر وجود شرايط انكار مىكنند ، غير از رؤيت مصروفى است كه به وسيلهء انطباع و يا به وسيلهء خروج شعاع مستند به قوهء مودعه با آلت خاص تحقق مىيابد . در پاسخ مىگويم : اگر منظورشان رؤيتى غير از رؤيت معروف باشد مثلا انكشاف علمى ، در اين صورت نزاع لفظى خواهد بود كه اين حرف خلاف بداهت است و خصم احتياجى نداشت كه بگويد قاعده و اصول اشاعره ارجاع هر چيزى به ارادهء فاعل مختار است ، بلكه همين مقدار كافى بود كه بگويد : رؤيتى كه ما بدون اين شرايط تجويز مىكنيم غير از رؤيت معروف مخصوص است .
اين از يك سو ، از سوى ديگر پوشيده نيست كه فرقى بين ادعاى اينان مبنى بر امكان رؤيت معروف بدون شرايط ، و ادعاى امتناع آن و جواز ايجاد محال توسط خداوند ، - چنانكه ابن حزم در الفصل فى الملل و الاهراء و النحل در بعضى از محالات چنين پنداشته - نيست . ابن حزم حكم نموده كه خداوند متعال قادر است در يك زمان واحد انسان را ايستاده و نشسته ، نشسته و ننشسته ، قرار دهد چنانكه مىتواند در يك زمان واحد چيزى را موجود و معدوم ، و جسم واحدى را در دو مكان و دو جسم را در يك مكان بگذارد بلكه جايز دانسته كه خداوند فرزند داشته باشد - تعالى الله عن ذلك علوا كبيرا - نظير اين اراجيف مطالب ديگرى نيز گفته است . از عبارات شيخ اشعرى نيز معلوم مىگردد كه چنين امورى را تجويز كرده است ، چنانكه سيد سعيد ( ره ) از شرح الجوامع نفاوى رومى نقل كرده كه گفت : « محالات به دليل عدم قابليت نمىتوانند محل تعلق اراده واقع شوند . »

105