رؤيت بدون بيننده ، قيام بدون قيام كننده ، عرض بدون معروض و جسم بدون مكان نيز جايز خواهد بود . اين امر بر خلاف ضرورت عقلا است . در مورد عموم قدرت خدا نيز بايد گفت كه فقط مقتضى تأثير در مقدور است نه در ممتنع مثل قرار دادن شريك براى خداوند سبحان . زيرا ممتنع نه متعلق قدرت قرار مىگيرد و نه محل آن . البتّه اين امر ، نقص در قدرت خدا محسوب نمىشود .
خلاصه آنكه تأثير اسباب طبيعى در مسببّات و توقّف آنها بر اين اسباب امرى است كه عقلا نزد همهء عقلا بديهى و ضرورى است ، بدون اينكه نقصى در قدرت قادر متعال باشد . زيرا محل قدرت همان مسبب با سبب است نه مسبب بدون سبب . امّا اشاعره سببيت واقعى اسباب طبيعى و توقف عقلى مسببات بر آن را انكار كرده ، و تأثير مسببّات را از جانب قادر متعال بدون اينكه واقعا اسباب طبيعى واسطه شوند ، مدعى شده و با ضرورت عقلا مخالفت ورزيده‌اند . لازمهء چنين حكمى آن است كه وجود اسباب طبيعى بدون مسببّات آن و بعكس ممكن باشد و عدم صحّت استدلال با مقدمات بر نتايج ، بر آن مترتب خواهد شد كه به شرح زير بيان مىگردد :
1 - لازمهء چنين ادعايى جواز وجود جسم بدون حركت و سكون است . زيرا اين دو ، اثر طبيعى جسم است و اگر وجود جسم بدون آن دو جايز باشد ، حدوث جسم ثابت نمىگردد . زيرا دليل حدوث آن ، اين است كه جسم عقلا مستلزم حركت و سكون است كه هر دو حادثند .
2 - اجزاء مركب سبب طبيعى آن مىباشند . پس اگر عقلا جايز باشد كه مسبب بدون سبب طبيعى به وجود آيد ، جايز خواهد بود كه مركب بدون اجزا موجود گردد .
بنابراين تركيب با وجوب وجود منافاتى نخواهد داشت و جايز خواهد بود كه مركب واجب و واجب مركب باشد و اين باطل است ، مگر اينكه گفته شود محال بودن وجود مركب بدون اجزاى آن ، از اين جهت است كه با حقيقت تركيب منافات دارد نه از حيث سببيت تا موجب اشكال در ادعا گردد . در پاسخ بايد گفت كه منافات واقعا از جهت سببيت است . زيرا اگر مسبب نبود منافات هم تحقق پيدا نمىكرد .
3 - مقدمات ، سبب طبيعى نتيجه است . پس اگر در نتيجه بىتأثير باشند ، عقلا جايز خواهد بود كه نتيجه از آنها جدا باشد و استدلال باطل خواهد شد ، همان طور كه مصنّف در ابتداى مباحث نظر بيان خواهد كرد .
گذشته از تمام اين مطالب ، ادعاى امكان رؤيت بدون تحقق شرايط ، نياز به دليل دارد .

104